S. Kołłątaj, Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (fragment)

Kraj nasz był dość zaopatrzony w liczbę szkół pospoli­tych. Nie było województwa a nawet powiatu, w którym by nie znajdowało się kilka kolegiów zakonnych. Nie zbywało zatem w Polsce na wychowaniu i ćwiczeniu szkolnym, ale zbywało na dobrym. Przed r. 1750 wszystkie akademickie i zakonne szkoły zaniedbały wydoskonalenia polszczyzny, dobrej wymowy w polskim i łacińskim języku. Niezrozumia­ne reguły w gramatyce, suche koncepta [pomysły] w retoryce zabijały czas uczniom. Sama łacina kosztowała blisko sześć lat. Gdy­by przynajmniej znaczna liczba uczni cały kurs potrzebnych nauk odbywała! Ale nie — bardzo mało kto doszedł do reto­ryki [retoryką nazywano przedostatnią klasę szkoły średniej], jeszcze mniej wiedział, co zawiera w sobie filozofia, lub miał sposobność nauczyć się jakiej jej części. Szkolna edukacja poszła w pośmiewisko, trzeba było wyszedłszy na świat i odżałowawszy straconego czasu ćwiczyć się na nowo wedle losu i powołania swego, aby przecie co umieć. Z tej przyczyny powszechnie owe powtarzano przysłowie: „szkolny rozum”, jak gdyby chciano mówić: niedowarzony, nieusposobiony do społecznego i obywatelskiego życia.

(…) Za staraniem Konarskiego pijarowie odmienili zupełnie szkołę swą wewnętrzną; każdy nowicjusz musiał się najpierw ugrun­tować w języku francuskim i polskim. Z tej pierwszej próby nauczycielskiego powołania wyszłych młodych pijarów ćwi­czono w wymowie krajowej i łacińskiej. Dalej wedle skłon­ności i zdatności, jedni brali się do nauk matematycznych i fizycznych, drudzy do filozofii moralnej [filozofia moralna wyjaśniała podstawy obowiązków moralnych] czyli prawa natury, politycznego i narodów, cło historii i geografii. Zachęcano ich do czytania dzieł najświeższych, w języku francuskim wy­chodzących, do tłumaczenia onych na polski język.

Usposobieni przez nową reformę wprowadzili do swych szkół ten sam sposób, który przed kilku laty zaprowadzony był do Collegium Nobilium. Gramatyka łacińska wydana w języku polskim, wzory pięknego pisania w nowicjacie zaprowadzone dostały się do wszystkich szkół. Geografia, historia, lepsza logika [nauka prawidłowego myślenia] jakiekolwiek nowej fizyki początki, były to nauki, do których przykładano się w szkołach pijarskich.

Za: Kazimierz Hartleb, Artur Bardach, Franciszek Bielak, Kultura Polski. Ilustrowane wypisy źródłowe, Kraków 1948, str. 255-258

A. Wymień wady polskiej oświaty w okresie poprzedzającym reformę pijarów.

B. Przedstaw zmiany wprowadzone w nauczaniu przez pijarów.