Kozacy - nazwa wolnej ludności żyjącej na Ukrainie - głównie na Zaporożu (stąd nazwa Zaporożcy) składająca się z miejscowych mieszkańców, zbiegłych chłopów i mieszczan, częściowo też ze szlachty, ukształtowana w XV w.; Kozacy zajmowali się rybołówstwem, myślistwem i hodowlą; na początku XVI w. utworzyli własną organizację wojskową z atamanem na czele i ze stolicą w Siczy Zaporoskiej i organizowali łupieżcze wyprawy na tereny tureckie; władze Rzeczypospolitej dążyły do ograniczenia ich samowoli oraz sformowania kozackiej formacji ubezpieczającej południowo-wschodnie pogranicze - w tym celu Stefan Batory wyodrębnił grupy Kozaków rejestrowych, pobierających stały żołd ze skarbu i obdarzonych pewnymi przywilejami; dążenia szlachty do przekształcenia Kozaków w poddanych chłopów były główną przyczyną powstań kozackich, np. Krzysztofa Kosińskiego, Semena Nalewajki i Bohdana Chmielnickiego.