1. 1. Cywilizacje pozaeuropejskie w okresie wielkich odkryć geograficznych

Azja

Kraje Azji Przedniej znane były Europejczykom od najdawniejszych czasów. Z regionami oddalonymi utrzymywano głównie kontakty handlowe i to za pośrednictwem kupców arabskich. Obszary te były silnie zróżnicowany pod względem rozwoju cywilizacyjnego – prowadzące koczowniczy tryb życia ludy Azji centralnej i północnej pozostawały w tyle za rozwiniętymi cywilizacjami  Chin i Indii.

Chiny na przełomie XV i XVI w były państwem feudalnym, rozdzieranym nieustannymi walkami o władzę i licznymi buntami, nadmiernie obciążonych chłopów. Te przejawy kryzysu wewnętrznego nie zahamowały jednak nadmiernie rozwoju gospodarczego i kulturalnego Chin.

Głównych źródłem bogactwa była ziemia, skupiona w ręku cesarza i feudałów. Zdecydowana większość chłopów utrzymywała się z uprawy ziemi, dzierżawionej od feudałów w zamian za rentę, której wysokość sięgała często połowy zbiorów. Chłopi, zorganizowani dla celów skarbowych we wspólnoty wiejskie, zobowiązani byli również do płacenia podatku  i świadczenia posług budowlanych i transportowych na rzecz państwa.

Niezwykle wysoki poziom osiągnęło wyspecjalizowane rzemiosło. Specjalnością chińską stała się produkcja porcelany, jedwabiu i papieru. Rozwinięty był przemysł stoczniowy i wydobywczy – oprócz rudy żelaza i metali kolorowych wydobywano węgiel kamienny. Powszechnie wykorzystywanym źródłem energii były rzeki. W niektórych, bardziej opłacalnych gałęziach wytwórczości, dominującą formą produkcji były manufaktury, w których zatrudnienie miało często charakter przymusowy. Produkcja rzemieślnicza, ze względu na swoją dochodowość, podlegała ścisłej reglamentacji, a w takich dziedzinach jak produkcja porcelany, była nawet formalnie zmonopolizowana przez cesarza. Podobnym ograniczeniom podlegał handel zagraniczny.

Świetnie rozwijała się kultura chińska. Nowym zjawiskiem w literaturze i dramaturgii było uproszczenie artystycznych form wyrazu, dzięki czemu dziedziny te stały się dostępne dla szerszych, mniej wyrafinowanych grup odbiorców. Popularność zyskiwały encyklopedie tematyczne i opracowania historyczno-geograficzne. W architekturze rozpowszechniały się lekkie i delikatne konstrukcje, z których coraz częściej komponowano starannie rozplanowane zespoły.

Półwysep Indyjski jeszcze na przełomie XV i XVI w. był rozdrobniony pod względem politycznym. Dopiero w trzecim dziesięcioleciu XVI w. mongolski władca Kabulu – Baber dokonał podbojów, które były kontynuowane przez jego następców w drugiej połowie stulecia i doprowadziły do powstania państwa Wielkiego Mogoła. Indie pod panowaniem dynastii Mogołów odbudowały swoją świetność, której szczyt przypadł na lata panowania padyszacha Aurangzeba – 1659-1707.  Rozwojowi kraju sprzyjała na ogół tolerancyjna polityka religijna islamskich władców wobec hinduskich poddanych.

Na czele państwa Wielkiego Mogoła stał cesarz, skupiający w swoim ręku władzę prawodawczą, wykonawczą, sądowniczą, religijną i wojskową. Swoją władzę opierał na arystokracji, wywodzącej się z dotychczasowych elit rodowo-plemiennych, która otrzymywała dożywotnie lenna w zamian za obowiązek pełnienia służby wojskowej.  Z niej rekrutowali się urzędnicy centralni i naczelnicy prowincji oraz rozbudowany i niezwykle kosztowny aparat administracyjny.

Ludność wiejska zorganizowana była we wspólnoty, do których należeli zarówno chłopi, jak i rzemieślnicy. Zjednoczenie państwa sprzyjało rozwojowi handlu, który jednak spowolniony był  dążeniem wspólnot wiejskich do samowystarczalności i kastowością wykonywanych dziedzicznie zawodów rzemieślniczych.

Życie dworskie sprzyjało rozwojowi sztuki. Wspaniale rozwijała się architektura i malarstwo, zwłaszcza książkowe. Okres rozkwitu przeżywała również literatura tworzona w języku perskim i hindu.

Afryka

Również Afryka była szalenie zróżnicowana pod względem kulturowym. Na południu kontynentu żyły, utrzymujący się jeszcze z prymitywnego zbieractwa i myślistwa, murzyńskie szczepy Buszmenów i Pigmejów. Na znacznie wyższym poziomie cywilizacyjnym były plemiona z grupy językowej Bantu, które w przeciwieństwie do Buszmenów, opanowały sztukę obróbki żelaza,  a utrzymywały się z prymitywnego rolnictwa.

Zupełnie inaczej wyglądała sytuacja u wybrzeży Morza Śródziemnego. Istniały tutaj silne państwa muzułmańskie – na wschodzie Egipt, rządzony przez mameluków – potomków dawnych arabskich zdobywców. Tworzyli uprzywilejowany stan rycerski, a swoją pozycję zachowali również po podboju Egiptu przez Turków, który nastąpił  w drugim dziesięcioleciu XVI w.  Na zachodzie funkcjonowało, rządzone przez zislmizowanych Berberów, Maroko. Państwo to prowadziło ożywiony handel z mieszkańcami środkowej Afryki, a nawet dokonało skutecznych podbojów, samo jednak było coraz bardziej zagrożone agresywną polityką Portugalii.

Spośród państw Afryki środkowej wyróżniało się państwo Songhaj, leżące w dorzeczu rzeki Niger. Jego stolica – Gao podobno miała liczyć 75 tys. mieszkańców. Społeczeństwo Songhaj podzielone było na zróżnicowane pod względem sytuacji prawnej stany. W gospodarce ważną rolę odgrywali osadzani na ziemi niewolnicy. Szczytowym okresem w rozwoju Songhaj było panowanie Mahometa I (1493-1517), który zreorganizował administrację państwa. Wkrótce jednak doszło do konfliktów wewnętrznych, które na tyle osłabiły państwo, że nie było zdolne przeciwstawić się najazdowi wojsk sułtana Maroka i popadło w zależność od niego.

Jedynym państwem chrześcijańskim na kontynencie afrykańskim była Etiopia, która została schrystianizowana w obrządku koptyjskim już w IV w., ale utraciła wszelkie związki z innymi krajami chrześcijańskimi i funkcjonowała w warunkach ciągłego zagrożenia ze strony muzułmańskich sąsiadów.

Ameryka

Kultura mieszkańców obu Ameryk kształtowała się w warunkach izolacji od innych części świata. Poziom ich rozwoju zależał więc wyłącznie od warunków lokalnych. Podobnie jak w Afryce i Azji, charakteryzował się silnym zróżnicowaniem. Największymi osiągnięciami mogły poszczycić się cywilizacje  Ameryki Środkowej i północno-zachodniej części Ameryki Południowej. Pozostałe obszary zamieszkałe były przez ludy bardzo prymitywne.

Większość z nich utrzymywała się głównie z łowiectwa, rybołówstwa i zbieractwa, a swoje narzędzia wyrabiała wyłącznie z drewna, kamienia i rogu. Były i takie, które nie znały jeszcze garncarstwa i tkactwa. Irokezi i Indianie „pueblo”, którzy opanowali te umiejętności, a ponadto znali wypaleniskową uprawę ziemi i prowadzili osiadły tryb życia, należeli do nielicznych wyjątków.

Powszechnie występował ustrój rodowy. W niektórych regionach funkcjonowały jeszcze przeżytki matriarchatu – rody tworzyły się według pokrewieństwa matrylinearnego, co oznaczało że mąż i dzieci wchodziły do rodu matki. Religia zawierała elementy totemizmu i animizmu. Nielicznymi przejawami twórczości były baśnie, legendy i opowieści historyczne.

Wśród wysoko rozwiniętych ludów Ameryki Środkowej najważniejszą rolę odegrali Majowie, Aztekowie i Inkowie.

Zamieszkujący półwysep Jukatan Majowie utworzyli swoje państwo około V w. n.e.  Społeczeństwo Majów dzieliło się na ludzi wolnych i niewolników. Spośród wolnych członków wspólnot stopniowo wyłaniały się elity, rekrutujące się głównie z wojowników i kapłanów. Rolnictwo Majów było na niskim poziomie – stosowali wypaleniskowy system uprawy ziemi. Ich prawdziwym powodem do chluby było rzemiosło. Na wysokim poziomie artystycznym stało tkactwo i garncarstwo, a prawdziwe mistrzostwo osiągnęli w jubilerstwie i kamieniarstwie.

Niezmiernie wysoki poziom osiągnęło ich budownictwo, a zwłaszcza bogato zdobiona płaskorzeźbami i rzeźbami architektura sakralna i pałacowa, której symbolem są świątynie na stromych piramidach schodkowych i regularne zespoły pałacowe.

Majów wyróżniają również ich osiągnięcia intelektualne, wśród których wymienić należy wynalezienie pisma oraz zastosowanie dwudziestnego systemu liczenia. Dzięki wysokiemu poziomowi astronomii opracowali precyzyjny kalendarz oraz wyliczyli  czas obrotu Księżyca i planet.

Religia Majów miała  charakter politeistyczny i opierała się na opracowanej przez kapłanów mitologii i kosmogonii. Poszczególni bogowie uosabiali siły przyrody. Powszechną formą kultu było składanie ofiar – w tym również z ludzi.

Pomyślny rozwój kultury Majów zakłócony został w XII w. przez najazd Tolteków. Majowie wprawdzie zdołali usunąć najeźdźców, ale dawnej świetności już nie odzyskali.

Aztekowie zamieszkiwali dolinę Meksyku, do której przybyli w XV w., podbijając okoliczne plemiona – w tym Tolteków, od których przejęli ich dorobek cywilizacyjny.

Podstawą gospodarki Azteków była intensywna uprawa roli oraz dobrze rozwinięte rzemiosło, a zwłaszcza kamieniarstwo, tkactwo, garncarstwo i złotnictwo. W ustroju społecznym Azteków elementy feudalne mieszały się z niewolnictwem i przeżytkami wspólnoty pierwotnej. Podstawą organizacji społecznej była wspólnota tworzona przez patriarchalną rodzinę, w skład której wchodzili zarówno rolnicy jak i rzemieślnicy. Ze wspólnoty wyłączenie byli indywidualni właściciele ziemi – kapłani, wodzowie i rycerze, którzy dysponowali nie tylko niewolnikami, ale również wyodrębnioną kategorią ludzi zależnych.

Specyficzną cechą kultury azteckiej były starannie rozplanowane miasta o monumentalnej zabudowie, czego przykładem jest Tenochtitlán.

Religia aztecka, w swej naturze politeistyczna, charakteryzowała się fatalizmem i katastrofizmem. Wyrażał się on w wierze w istnienie kolejnych światów ginących na skutek wielkich kataklizmów. Przekonanie, że zbliżającej się katastrofie można zapobiec tylko przez składanie ciałom niebieskim krwawych ofiar z ludzi, prowadziło do masowych mordów rytualnych. Tym przerażającym praktykom towarzyszyła głęboka refleksja nad zagadkami bytu oraz wartością i sensem ludzkiego istnienia.

Państwo Inków w okresie szczytowego rozwoju (przełom XV i XVI w.) objęło swym zasięgiem  cały obszar środkowych i północnych Andów. Rolnictwo Inków stało na wysokim poziomie – stosowano między innymi irygację i, wymuszony ukształtowaniem terenu, tarasowy układ pól. Głównymi roślinami uprawnymi były kukurydza i ziemniaki. Do uprawy ziemi używano motyk i rydli. Wobec nieznajomości koła jedynym środkiem transportu były lamy, wykorzystywane jako zwierzęta juczne.

U Inków ogromną rolę odgrywało górnictwo i obróbka metali – miedzi, ołowiu i srebra. Do wyrobu narzędzi wykorzystywali brąz, z którego wyrabiali między innymi topory, sierpy i noże. Na wysokim poziomie stało również tkactwo, ale największą renomą cieszyli się jubilerzy i producenci broni. Imponujące wrażenie robią wysokie umiejętności inżynieryjne Inków, którym dali dowody budując w niezwykle trudnym, górzystym terenie drogi i mosty oraz wznosząc z precyzyjnie dopasowanych bloków kamiennych świątynie, pałace i warownie.

Większość ludności stanowili członkowie wspólnot rodowych, składających się z rolników i rzemieślników. Wyłączeni z nich byli coraz liczniejsi niewolnicy. W skład tych wspólnot nie wchodzili również uprzywilejowani kapłani i rycerze.  Najwyższą warstwę społeczną stanowili członkowie rodziny królewskiej. Państwo, na którego czele stał król – inka, miało charakter ściśle scentralizowany, wyróżniający się niezwykle silną ingerencją władz w życie mieszkańców.

Religia Inków składała się z elementów animizmu i totemizmu z silnie rozbudowanym kultem przodków i wiarą w życie pozagrobowe. Inkowie wierzyli także w istnienie stwórcy wszechrzeczy – Wirakoczę. Ogromną rolę odgrywał również kult Słońca, z którym utożsamiany był król.