Oświecenie

Filozofia oświeceniowa

W okresie oświecenia głównym ośrodkiem życia intelektualnego stała się Francja. Kultura francuska, która przeżywała okres niebywałego rozkwitu, promieniowała swoimi wpływami na całą Europę, a język francuski zastąpił łacinę i stał się językiem międzynarodowym. Jego znajomość była nieodzownym warunkiem funkcjonowania w kręgu wykształconych elit intelektualnych i politycznych.

Najwybitniejszym dziełem oświeceniowej myśli francuskiej,  a jednocześnie symbolem „epoki świateł” była wydana w latach 1751-80 Wielka Encyklopedia Francuska. Jej inicjatorem był księgarz paryski Le Breton, a głównymi wykonawcami Diderot i d’Alembert. Współpracowali z nimi tacy wielcy myśliciele i literaci epoki jak Wolter, Montesquieu i Rousseau. Dzięki ich wysiłkom powstało dzieło, które było wykładnią ideologii oświeceniowej i wszechstronnym źródłem wiedzy z dziedzin przyrodniczych i społecznych. Autorzy, wykorzystując Encyklopedię jako tubę propagandową, zwalczali za jej pośrednictwem zarówno tradycyjny światopogląd religijny i przejawy klerykalizmu, jak również przeciwstawiali się rządom absolutystycznym i feudalnemu porządkowi społecznemu.

Najbardziej popularnym przedstawicielem filozofii francuskiej był François Marie Arouet (1694-1778), lepiej znany pod nazwiskiem Woltera (Voltaire). Sam wprawdzie nie stworzył własnego systemu filozoficznego, ale dzięki swojej aktywności twórczej przyczynił się do rozpowszechnienia się na niespotykaną skalę zasad filozofii oświeceniowej. Tworzył zarówno poważne dzieła filozoficzne, jak i utwory lżejsze – powieści, powiastki, dramaty, eseje i prace historyczne, dzięki czemu z nowymi ideami docierał do bardzo szerokiego kręgu odbiorców. Wyznaczył sobie bardzo konkretny cel – zreformowanie społeczeństwa, które chciał osiągnąć przy współudziale oświeconych monarchów. W tym celu zwalczał wszelkie przejawy zabobonu i ciemnoty, podjął walkę z religią i duchowieństwem, dyskredytował arystokrację za jej pasożytniczy styl życia.

Na rozwój myśli oświeceniowej  ogromny wpływ miał Denis Diderot (1713-1784). Przeszedł znamienną ewolucję od teizmu, poprzez deizm do materializmu i ateizmu. Według niego świat przyrody zbudowany jest z atomów, które same w sobie posiadają źródła ruchu i działania. Są nimi siła ciężkości lub przyciągania. Korzystając z wewnętrznej energii, świat ulega nieustannym przekształceniom,  a w świecie rzeczy nie ma nic stałego i skończonego. W zakresie teorii poznania był zwolennikiem empiryzmu. Źródłem wiedzy było kierowane i selekcjonowane przez umysł ludzki doświadczenie zmysłowe.

Do angielskiego empiryzmu Johna Locke’a nawiązywał George Berkeley (1685-1753), który reprezentował skrajny sensualizm. Uważał, że jedyną dostępną człowiekowi rzeczywistością są wrażenia zmysłowe. Badaniu naukowemu nie może więc podlegać otaczający nas świat, a tylko nasze wyobrażenia o nim. Równie skrajne poglądy głosił David Hume (1711-1776), który uważał że jedynym źródłem poznania są nie rzeczy, a jedynie ich przedstawienia. Dzielił je na wrażenia oraz, powstające na ich podstawie w umyśle ludzkim, idee, które rozumiał jako przedstawienia wyobraźni i pamięci. Zdecydowanie odrzucił istnienie związków przyczynowych. Uważał, że ich dostrzeganie w rzeczywistości jest jedynie skutkiem nawyku przenoszenia dawnych doświadczeń w przyszłość. 

Najwybitniejszym przedstawicielem oświeceniowej filozofii niemieckiej był Immanuel Kant (1724-1804). Zajmował się głównie analizą filozoficznych sposobów poznawania świata. Uważał, że poznanie i doświadczenie wyraża się w sądach, które dzielił na sądy a priori, czyli zależne tylko od umysłu, i a posteriori, a więc empiryczne, zależne od doświadczenia. Uważał, że poznanie jest dla człowieka dostępne tylko dzięki temu, że w umyśle ludzkim znajdują się aprioryczne kategorie i formy oglądu zmysłowego, które pomagają człowiekowi organizować dane płynące z doświadczenia. W etyce był zwolennikiem rygoryzmu moralnego. Uważał, że jedynym motywem moralnego postępowania jest wola spełnienia obowiązku. Naczelną zasadą etyki Kanta był tak zwany imperatyw kategoryczny, wyrażający się w nakazie moralnym: „postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, by była prawem powszechnym”.

Ideologia absolutyzmu oświeceniowego

Wiek XVIII zakończył proces kształtowania się monarchii absolutnej, która funkcjonowała w olbrzymiej większości państw europejskich. Przemiany gospodarcze i społeczne wymuszały jednak głębokie zmiany w sposobie sprawowania rządów. Oświecenie stworzyło więc ideologię absolutyzmu oświeceniowego, który pełnymi garściami czerpał z oświeceniowej filozofii. Odwoływał się więc do prawa natury i posługiwał się argumentacją racjonalistyczną a nawet utylitarną. W epoce oświecenia żaden monarcha nie mógł odwoływać się do boskiego pochodzenia swej władzy. Do historii przeszła postawa Ludwika XIV, wyrażająca się w stwierdzeniu: „Państwo to ja”. Karierę robił model władcy, który swój absolutyzm ukrywał za sloganami głoszącymi, że jest „sługą interesu narodu” lub „pierwszym urzędnikiem w państwie”.

Absolutyzm oświecony rezygnował z tradycyjnego dworskiego ceremoniału na rzecz prostoty graniczącej z ascezą. Istotnym elementem etosu monarchy oświeconego było jego wykształcenie i zaangażowanie w życie kulturalne i działalność filantropijną. Wobec swoich poddanych przyjmował postawę paternalistyczną. Chciał być uważany za ojca całego narodu, który nie tylko dba o jego bezpieczeństwo i dobrobyt, ale przede wszystkim bierze za nie całkowitą, jednoosobową odpowiedzialność. Stąd konieczność skupienia w jego ręku całej władzy.

Niekwestionowanym osiągnięciem absolutyzmu oświeceniowego były wielkie kodyfikacje prawa karnego i prywatnego. W większości krajów przyczynił się do rozpowszechnienia tolerancji religijnej i liberalizmu gospodarczego. Jednocześnie jednak odrzucał wolność w sferze polityki.

Nowe nurty w myśli społeczno-ustrojowej

Myśliciele oświeceniowi przyjmowali bardzo aktywną postawę społeczną. Wynikało to z ich utylitaryzmu, poglądu głoszącego zgodność szczęścia jednostki z pomyślnością ogółu. Uważali oni, że filozofii należy nadać wymiar praktyczny i wykorzystać ją do pracy nad doskonaleniem świata i poprawą warunków życia człowieka. Wielu z nich stało się działaczami społecznymi i politycznymi, zasłynęło jako autorzy projektów reform społecznych i inicjatorzy przedsięwzięć naukowych i kulturalnych. Wśród nich największą sławą do dzisiaj cieszą się Monteskiusz (1689-1755) i Rousseau (1712-78).

Charles Montesquieu (1689-1755) był autorem ustrojowej i prawnej doktryny, w której przedstawił druzgocącą krytykę absolutyzmu i zaproponował nowe rozwiązania ustrojowe. Dziełem jego życia była rozprawa O duchu praw. Zaprezentowane w niej poglądy charakteryzują się głębokim relatywizmem. Wyraża się on w przekonaniu, że nie ma uniwersalnego i jedynie słusznego systemu prawnego, który mógłby być zastosowany przez wszystkie narody. Wynika to z prostego faktu, że każdy naród funkcjonuje w innych warunkach. Warunki te zaś kształtują w nim odmiennego ducha, wymagającego odmiennych rozstrzygnięć prawnych.

Według Monteskiusza pierwotnym celem organizacji państwowej była chęć zabezpieczenia interesów jednostek i całych zbiorowości, a samo państwo powstało na mocy umowy społecznej. Istotą państwa powinna być zatem polityczna wolność obywateli, a jej gwarantem trójpodział władzy państwowej na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Każda z tych władz powinna znajdować się w innym ręku, tak by się nie tylko uzupełniały, ale przede wszystkim żeby się wzajemnie ograniczały. Uważał bowiem, że każda władza deprawuje i nie można polegać na przymiotach charakteru władców, a przestrzeganie prawa należy zapewnić przez narzucenie instytucjonalnych ram, które wykluczą nadużycia automatycznie.

Monteskiusz dokonał systematyki i oceny znanych sobie ustrojów państwowych. Podzielił je na trzy rodzaje: republikańskie (demokracja i arystokracja), monarchiczne i despotyczne. Spośród nich najwyżej cenił monarchię. Demokrację i arystokrację odrzucał jako niemożliwe do wprowadzenia we współczesnym mu świecie.

Znacznie bardziej radykalne poglądy głosił Jean Jacques Rousseau. Jego gloryfikacja stanu natury jako stanu pokoju i harmonii doprowadziła go do potępienia cywilizacji, którą uważał za źródło degeneracji człowieka. Skutkiem postępu cywilizacyjnego był bowiem wzrost zamożności i podział ludzi na biednych i bogatych, który nieuchronnie prowadził do konfliktów i wojen. Państwo powstało jego zdaniem na mocy umowy społecznej w celu zabezpieczenia słabszych i zapewnienia pokoju. Wkrótce jednak uległo degeneracji. Władzę przejęli despoci, którzy wypaczyli ideę państwa, a daną sobie władzę wykorzystywali w sposób niegodziwy.

Rousseau zdawał sobie sprawę z nieodwracalności rozwoju cywilizacyjnego i niemożności powrotu do pierwotnego stanu dzikości. Za możliwe i konieczne uważał przywrócenie prawowitej postaci stosunków społecznych w państwie. Szukał takiej formuły umowy społecznej, która byłaby zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości i zapewniałaby prawdziwą wolność. Postulował więc zawarcie umowy na zasadzie równości wszystkich ludzi, na mocy której każda jednostka oddaje swoją osobę pod kierownictwo całej wspólnoty. Treścią pożądanej umowy społecznej jest więc zasada niezbywalnej i niepodzielnej suwerenności ludu, rozumianej jako wykonywanie woli powszechnej. Istotną treścią suwerenności ludu jest jego wyłączność prawodawcza i kontrolowanie rządu, powoływanego do wykonywania ustanowionych przez wolę powszechną praw. Rząd ten może mieć formę monarchiczną, arystokratyczną lub demokratyczną. Każda z nich ma swoje zalety i wady i w różnych okolicznościach może sprawdzać się lub zawodzić.

Postęp w naukach przyrodniczych

Osiemnasty wiek, a zwłaszcza jego druga połowa, przyniósł ogromny skok w rozwoju nauk ścisłych. Badania naukowe zyskały na intensywności, rozszerzył się zakres zainteresowań, ale przede wszystkim wiedza na ich temat stała się nieporównywalnie bardziej powszechna. Sprzyjała temu moda na publiczne przeprowadzanie eksperymentów chemicznych i fizycznych. Rozległa, choć może nieco płytka wiedza, stała się niezbędnym warunkiem funkcjonowania w życiu towarzyskim. Z drugiej strony uczeni dokładali starań, by ich odkrycia znajdowały rozległą publiczność, stąd prezentowali wyniki swoich badań w sposób komunikatywny dla dyletantów.

W dziedzinie biologii ogromną sławę zdobył szwedzki uczony Karol Linneusz. Obalił on poglądy kreacjonistów, które zresztą sam głosił w początkach swej kariery naukowej, i opowiedział się za stałym powstawaniem nowych gatunków na drodze krzyżówek i ograniczonej ewolucji. Największy rozgłos przyniosła mu jednak opracowana przez niego systematyka świata zwierząt, roślin i minerałów. Na bazie nowopowstałych dziedzin naukowych – embriologii i fizjologii, gwałtowny rozwój przeżywała medycyna. Największym osiemnastowiecznym osiągnięciem w dziedzinie medycyny było wynalezienie przez Edwarda Jennera metody szczepień ochronnych przeciw ospie.

Autorami epokowych odkryć w dziedzinie chemii byli Henry Cavendish, Michaił Wasiliewicz Łomonosow i Antoine Laurent Lavoisier. Cavendish dokonał odkrycia wielu pierwiastków i związków chemicznych i przeprowadził chemiczną analizę wody oraz zbadał ilościowy skład wody. Łomonosow wyjaśnił proces spalania jako mieszanie się spalanej substancji z powietrzem. Przy okazji odkrył prawo zachowania masy. Lavosier potwierdził i sprecyzował wyniki badań Łomonosowa. Ponadto współuczestniczył w tworzeniu naukowej terminologii chemicznej. Opracował definicję kwasów i zastosował w badaniach chemicznych energię elektryczną. Opracowana przez niego technologia produkcji saletry została wykorzystana w przemyśle zbrojeniowym. Również inne odkrycia naukowe niemal natychmiast znajdowały zastosowanie praktyczne. Powstawały wytwórnie kwasu siarkowego i cementu. Do wybielania tkanin zastosowano chlor, w Miśni powstała manufaktura produkująca porcelanę.

Sztuka

Oświecenie nie wytworzyło własnego stylu w dziedzinie nauk plastycznych. W architekturze, rzeźbie i malarstwie utrzymywał się kierunek zwany późnym barokiem. Jego ostatnią fazą było rokoko nazywane też stylem Ludwika XV. Najsilniej odznaczył się w architekturze wnętrz pałaców. Charakteryzował się dążeniem do intymności i wytworności, połączonej z wygodą i komfortem. Powszechnie stosowano arabeskowy i groteskowy typ dekoracji. Stosowano bardzo bogatą ornamentykę o układzie asymetrycznym i fantazyjnie wygiętych liniach. Dominowały motywy roślinne i zwierzęce. Pokoje zdobione były lustrami, boazeriami i gobelinami. Wnętrza dekorowano filigranowymi figurkami z porcelany lub brązu. Wyposażenie stanowiły małe, ale fantazyjnie wykonane i wygodne meble.

W malarstwie rokokowym przeważała tematyka dworska i pasterska. Chętnie portretowano towarzystwo dworskie podczas zabaw lub posiłku. Sztuka portretowa  nawiązywała do wątków mitologicznych i alegorycznych. Najczęściej stosowanymi technikami malarskimi było malarstwo olejne i pastelowe. Oprócz tego rozwijała się grafika oraz malarstwo miniaturowe.

W drugiej połowie XVIII w. zaczął się rozpowszechniać neoklasycyzm, który nawiązywał do starożytności i renesansu. Do łask wróciły budowle o symetrycznych kształtach, zdobione kolumnami i trójkątnymi frontonami. Budowle wznoszono na planie kwadratu i koła. Prawdziwą rewolucję przeżyła urbanistyka. Modne stały  się reprezentacyjne place i szerokie arterie komunikacyjne. W dziedzinie malarstwa zaczął rozwijać się nurt realistyczny.