3. 2. Kształtowanie się monarchii stanowych w Europie

Wielka Karta Swobód w Anglii

Anglia uchodzi za ojczyznę parlamentu. Tutaj najwcześniej doszło do ograniczenia rządów królewskich i zdobycia wpływu na władzę przez szersze grupy społeczeństwa. Kształtowanie się monarchii stanowej w Anglii trwało przez cały XIII i połowę XIV wieku.

Początki walki o wpływy polityczne miały miejsce za panowania Jana bez Ziemi. Powodem konfliktu były liczne podatki nakładane wbrew przywilejom uzyskanym wcześniej przez stany. Papież Innocenty III, na prośbę duchowieństwa angielskiego o pomoc, rzucił na króla klątwę. Jan bez Ziemi, ratując swoją pozycję, uznał się za lennika papieskiego i zobowiązał się do płacenia stolicy apostolskiej corocznej daniny. Stało się to źródłem nowych protestów w Anglii. Sytuację pogarszały niepowodzenia w wojnie z królem Francji. Doszło do wybuchu powstania przeciw królowi. Opór był na tyle silny, że Jan bez Ziemi musiał podpisać   w 1215 roku przywilej pod nazwą: Wielka Karta Swobód.

Wielka Karta Swobód uchodzi za świętość narodową w Anglii. Jest częścią składową niepisanej a obowiązującej do dziś konstytucji angielskiej. Wydanie tego dokumentu zapoczątkowało proces przekształcania Anglii w monarchię stanową.

Pod względem treści przywilej ten określał granice władzy królewskiej. Król zobowiązywał się, że nie będzie nakładał podatków bez zgody Ogólnej  Rady Królestwa składającej się z dostojników duchownych i świeckich oraz wasali królewskich. Potwierdzał wszystkie przywileje zdobyte przez Londyn i inne miasta. Nie mógł nikogo więzić i karać bez wyroku wydanego przez sędziów wywodzących się z tego stanu, do którego należy oskarżony. Działalność króla miała być kontrolowana. W tym celu baronowie wybierali spośród siebie dwudziestopięcioosobową radę, która miała czuwać  nad przestrzeganiem  przez króla przyjętych zobowiązań.  W razie naruszenia przez króla któregoś z postanowień, baronowie mogli wypowiedzieć mu posłuszeństwo.

Panowanie następców Jana bez Ziemi przebiegało pod znakiem walki o wprowadzenie zasad Wielkiej Karty Swobód w życie. Królowie usiłowali przywrócić silną władzę królewską, a baronowie starali się do tego nie dopuścić. Momentem przełomowym był wybuch  powstania pod przywództwem Szymona de Montfort.

Parlament angielski

Parlament angielski powstał w wyniku połączenia wielkiej rady baronów z delegatami  hrabstw (rycerzy) i miast. Stało się to w 1265 roku. Szymon de Montfort  zaprosił na zgromadzenie 5 hrabiów, 18 baronów i po dwu reprezentantów hrabstw i miast. Funkcje parlamentu początkowo były małe – reprezentanci doradzali królowi, udzielali informacji, składali petycje. W XIV wieku aktywność parlamentu rosła. Utrwalił się również podział na dwie izby: Izbę Lordów i Izbę Gmin.

Izba Lordów wywodziła się z dawnego zgromadzenia baronów (nazywali siebie parami i dzielili się na świeckich i duchownych). Prawo zasiadanie w niej  było dziedziczne – przechodziło na najstarszego syna. Izba Lordów pełniła ważne funkcje sądowe, uchwalała podatki, wyrażała zgodę na nowe ustawy.

W Izbie Gmin zasiadali przedstawiciele rycerstwa i miast. Posłów rycerskich z hrabstw wybierali wszyscy właściciele ziemi na zgromadzeniu sądowym hrabstwa. Posłowie miast wywodzili się zwykle spośród kupców, bankierów i prawników. Kompetencje Izby Gmin dotyczyły głównie podatków – od 1297 roku obowiązywała zasada zgody parlamentu na podatki bezpośrednie, nieco później na pośrednie. W stosunkach między monarchą a parlamentem możliwe stały się przetargi: zgoda na podatek w zamian za pozytywne rozpatrzenie petycji. Dało to parlamentowi prawo inicjatywy ustawodawczej.

Mimo rosnących wpływów parlamentowi nie udało się zdobyć kontroli władzy wykonawczej.

Integracja Francji pod rządami Kapetyngów

W ciągu X w. państwo zachodniofrankijske pogrążało się w coraz głębszym rozdrobnieniu feudalnym. Na jego obszarze powstało blisko 50 obszarów senioralnych o daleko idącej samodzielności. Na domiar złego zmarł ostatni przedstawiciel dynastii Karolingów. W tej sytuacji seniorowie francuscy dokonali obsady tronu, wybierając na króla Hugona Kapeta – dotychczasowego hrabiego Paryża i Orleanu.

Hugon rozpoczął panowanie nowej dynastii, która podjęła się integracji państwa w drodze systematycznego powiększania domeny królewskiej. Do końca XII w. Kapetyngowie zdołali podporządkować sobie znaczną część  Francji, co z kolei umocniło ich pozycję na tronie francuskim. Do tej pory bowiem monarchia francuska miała charakter elekcyjny, a ciągłość dynastii zapewniona była dzięki desygnowaniu następcy jeszcze za życia dotychczasowego monarchy. Dopiero na początku XIII w. utrwaliła się zasada dziedziczności tronu.

Najpoważniejszym rywalem Kapetyngów na terenie Francji był ród Plantagenetów. Jego znaczenie wzrosło, gdy w wyniku związków małżeńskich objęli oni w swe władanie tron angielski wraz z Normandią. Skupili wtedy w swoim ręku Normandię oraz całą zachodnią Francję od kanału La Manche do Pirenejów, wielokrotnie przewyższając swoim terytorium ziemie Kapetyngów.

Zdecydowaną walkę Planagenetom wypowiedział Filip II August (1180-1223), który postawił sobie za cel odebranie im ich posiadłości francuskich. W walce tej jego przeciwnikami byli Ryszard Lwie Serce i jego brat – Jan bez Ziemi, a efektem włączenie do domeny królewskiej Normandii oraz hrabstwa północnej Francji.

Następnym etapem integracji ziem francuskich było przyłączenie ziem południowych. Okazją do ich podporządkowania były krucjaty zorganizowane z inspiracji papieża Innocentego III przeciw ruchowi albigensów, uznawanemu przez Kościół za herezję. Po długich i wyniszczających wojnach obszar ten został włączony do państwa Kapetyngów przez Ludwika IX Świętego w 1250 r. Od tego momentu rozpoczyna się proces tworzenia się jednolitego narodu francuskiego, a duże różnice między regionami północnymi a południowymi zaczęły stopniowo zanikać.

Centralizacja państwa i powołanie Stanów Generalnych

Jednoczeniu ziem francuskich towarzyszył proces umacniania władzy królewskiej. Na tym polu ogromną rolę odegrali tak zwani legiści, czyli znawcy prawa. Z zasad prawa rzymskiego wyprowadzili oni teorię suwerenności monarchii francuskiej.

W aspekcie zewnętrznym interpretowali ją jako niezależność od wszelkiej władzy zewnętrznej, a więc również cesarskiej i papieskiej. Aspekt wewnętrzny wyrażał się w maksymie Król jest suwerenem lennym swego królestwa, w świetle której władca mógł pociągać do świadczeń na rzecz monarchii wszystkich swoich poddanych, a nie tylko bezpośrednich wasali. Oznaczało to przełamanie obowiązującej do tej pory zasady: wasal mego wasala nie jest moim wasalem.

Legiści również przyczynili się do powstania centralnych organów władzy. Proces ich formowania trwał przez cały XIII w. W jego rezultacie wykształcił się system dygnitarzy korony, wśród których najważniejszą rolę pełnił kierujący kancelarią królewską kanclerz oraz sprawujący dowództwo wojskowe konetabl. Organem doradczym była Rada królewska, a parlament paryski, który składał się z powołanych przez króla zawodowych sędziów, działał jako królewski organ władzy sądowniczej. 

Czwartym elementem władzy były Stany Generalne, będące reprezentacją społeczeństwa francuskiego. Po raz pierwszy zwołane zostały przez Filipa IV Pięknego w 1302 roku z zamiarem pozyskania poparcia społecznego dla polityki wobec Kościoła, której celem było podporządkowanie go władzy świeckiej i opodatkowanie jego dóbr. 

Zasadniczą jednak przyczyną funkcjonowania nowej instytucji były wzrastające potrzeby finansowe państwa. W związku z tym, że każdy ze stanów posiadał pozyskane wcześniej przywileje, uniemożliwiające królowi swobodne nakładanie nowych podatków, musiał uzyskać zgodę zainteresowanych na ich wprowadzenie. Uchwalanie podatków było też najważniejszym zadaniem Stanów Generalnych. Spory towarzyszące ich uchwalaniu były jednak również dobrą okazją do uzyskiwania od króla dodatkowych przywilejów. Stany Generalne jednak nigdy nie uzyskały kompetencji organu ustawodawczego, bez zgody którego żadne prawo nie może wejść w życie.

Stany Generalne we Francji składały się z trzech izb: stan pierwszy skupiał przedstawicieli szlachty, stan drugi duchowieństwa, a stan trzeci mieszczaństwa. Reprezentanci tylko trzeciego stanu pochodzili z wyboru, pierwsze dwa stany reprezentowane były przez osoby imiennie wskazane przez króla. Każdy stan obradował i ustalał swoją opinię osobno. Ostateczna decyzja była podjęta, gdy wszystkie trzy stany ją zaaprobowały. Na finalnym wspólnym spotkaniu obowiązywała zasada: jeden stan – jeden głos.