4. 1. Kryzys społeczny, gospodarczy i polityczny Europy Zachodniej w XIV w.

Wojna stuletnia

U podłoża wybuchu wojny stuletniej leżał konflikt dynastyczny we Francji. W wyniku śmierci Karola IV, który był ostatnim synem Filipa IV Pięknego, wymarła panująca do tej pory linia Kapetyngów. Władzę przejął  hrabia Valois (czyt. walła) – Filip VI, który był bratankiem Filipa IV. Korona przeszła więc na młodszą linię dynastii. Takie rozstrzygnięcie zostało zaaprobowane początkowo przez króla Anglii Edwarda III, czemu dał wyraz składając należny Filipowi VI hołd z Gujenny. Wkrótce jednak doszło do zaostrzenia się stosunków francusko-angielskich i upomnienia się o koronę francuską przez Edwarda III, który uważał, że tron francuski przysługuje mu jako synowi Izabeli, córce Filipa IV Pięknego. Istota problemu dynastycznego leżała więc w rozstrzygnięciu, kto ma większe uprawnienia do korony francuskiej: syn młodszego brata króla, czy syn córki króla.

Problem dynastyczny nie był jednak jedynym źródłem kryzysu w stosunkach francusko-angielskich. Konflikt tlił się od dawna, ponieważ królowie Francji konsekwentnie zmierzali do skupienia w swoim ręku wszystkich ziem francuskich. Mogli to osiągnąć tylko poprzez odebranie królom angielskim Gujenny, którą ci władali jako lennem. Wkrótce nowym źródłem nieporozumień stała się Flandria. Było to lenno francuskie, w którym świetnie rozwijała się, bazująca na dostawach wełny z Anglii, produkcja sukiennicza. Edward III, odcinając dopływ wełny do Flandrii, zmusił ją do zawarcia umowy handlowej, która ściśle wiązała ten region z Anglią. Rewanżował się w ten sposób za to, że Francja wspierała Szkotów w walce przeciwko królom angielskim.

Za początek wojny uznaje się konfiskatę Gujenny przez Filipa VI i wypowiedzenie hołdu lennego przez Edwarda  III. Wojna, powszechnie nazywana stuletnią, trwała od   1337 do 1453 r. a działania wojenne przedzielone były czasem wieloletnimi okresami zawieszenia broni.

Pierwsze lata przyniosły Francji poważne klęski. Bitwy pod Crécy (czyt. kresi) w 1346 i pod Poitiers (czyt. płatje) w 1356 r. zakończyły się zupełnym pogromem wojsk francuskich. Walcząca według starych, feudalnych wzorców ciężka jazda rycerzy francuskich, nie była w stanie sprostać piechocie angielskiej, której najbardziej efektywnym uzbrojeniem okazał się długi łuk. Francuzom zaczęła przynosić sukcesy dopiero wojna partyzancka, polegająca na nękaniu nieprzyjaciela nieustającymi atakami, przy jednoczesnym uchylaniu się od walnej bitwy.

Położenie Francji pogorszyło się radykalnie za panowania Karola VI (1380-1422). W wyniku choroby umysłowej na którą zapadł, władzę sprawowali w jego imieniu stryjowie. Był to okres wewnętrznej anarchii i wojny domowej między Burgundczykami a Armaniakami. Nieporozumienia wewnętrzne przyniosły nowe sukcesy Anglikom, którzy odnieśli wielkie zwycięstwo pod Azincourt (czyt. azękur) w 1415 r., a książę burgundzki uznał prawa króla angielskiego do tronu Francji i odtąd walczył po jego stronie. Zasady dziedziczenia tronu określał zawarty w 1420 r. układ w Troyes (czyt. trła), na mocy którego Karol VI pozbawiał swojego delfina (następcę) Karola praw do dziedziczenia. Korona Francji po śmierci króla przypaść miała w udziale Henrykowi V i jego następcom.

Wydarzenia potoczyły się jednak zupełnie inaczej. Obydwaj monarchowie wkrótce zmarli. Na mocy umowy z Troyes koronę francuską otrzymał Henryk VI (syn Henryka V),  czego nie uznała część feudałów, domagająca się przywrócenia władzy delfinowi, który również ogłosił się królem jako Karol VII. O jego sukcesie zadecydowała krótka, ale niezwykle spektakularna interwencja pasterki Joanny d’Arc (czyt. dark), która, powołując się na mistyczne doświadczenia, rozbudziła uczucia patriotyczne. Stanęła na czele francuskich powstańców i doprowadziła do uwolnienia obleganego przez Anglików Orleanu. W ciągu następnego ćwierćwiecza Karol VII zdołał odzyskać niemal całe terytorium Francji. Wojnę stuletnią kończyła w 1453 r. kapitulacja Bordeaux (czyt. bordo). W wyniku pokoju, który ostatecznie podpisano dopiero w 1492 r. Anglia zachowała tylko Calais (czyt. kale).

Kryzys cesarstwa

W pierwszej połowie XIII w., za panowania dynastii Hohenstaufów, bardzo niekorzystny obrót przybrał konflikt cesarstwa z papiestwem. Za pontyfikatu Innocentego IV, doszło do otwartej wojny domowej we Włoszech między zwolennikami papieża, nazywanymi gwelfami a zwolennikami cesarza, nazywanymi gibelinami. Przyniosła ona upadek dynastii i koniec marzeń o realizacji idei uniwersalizmu cesarskiego.

Klęska Hohenstaufów nie oznaczała jednak bezwzględnego zwycięstwa uniwersalizmu papieskiego. Przeciwnie – autorytet Stolicy Apostolskiej został podkopany  w wyniku stosowania nieetycznych metod walki, a jednocześnie wykształcały się państwa narodowe, akcentujące swoją suwerenność zarówno w stosunku do uniwersalizmu cesarskiego, jak i papieskiego. Wśród nich na czoło wysunęła się Francja.

W pierwszej połowie XIII w. Niemcy uległy zupełnemu rozbiciu na niezależne władztwa feudalne, a władza królewska uległa kompletnemu upadkowi. Jednolite królestwo niemieckie przekształciło się tym samym w Rzeszę Niemiecką, w której czołową pozycję zdobyło kilku książąt, którzy w toku walk o tron zmonopolizowali  w swoim ręku prawo wyboru króla. Wśród nich było trzech elektorów duchownych oraz czterech świeckich.

Elektorzy, chcąc uniknąć wyróżnienia kogoś ze swego grona, często wybierali kandydatów z zagranicy. Druga połowa XIII w. to okres rządów Habsburgów, którzy jednak już na początku XIV w. zastąpieni zostali przez ród Luksemburgów. Zarówno Habsburgowie, jak i Luksemburgowie, tytuł królewski wykorzystywali przede wszystkim do powiększania swoich rodowych domen.

Dla dalszych dziejów Rzeszy szczególne znaczenie miało panowanie Karola IV z panującej w Czechach dynastii Luksemburgów. Szukając poparcia elektorów i papieża, stopniowo osłabiał monarsze w Niemczech i, mimo koronacji cesarskiej, zrezygnował z wszelkich pretensji do władzy nad Italią. Dziełem życia Karola IV była wydana w 1356 r. Złota Bulla, która organizowała  Rzeszę na zasadach federacji pod przewodnictwem cesarza.

Złota Bulla ustanawiała ordynację wyborczą króla i zatwierdzała siedmioosobowy skład kolegium elektorów, składającego się z arcybiskupów Moguncji, Kolonii i Trewiru, oraz króla czeskiego, palatyna reńskiego, księcia sasko-wittemberskiego i margrabiego brandenburskiego. Od współdecydowania o koronie niemieckiej całkowicie wyłączona została Stolica Apostolska.

Wzmocnieniu uległa pozycja elektorów, którzy mieli zagwarantowaną niepodzielność swoich posiadłości i dziedziczność godności elektorskiej według zasad primogenitury. Ponadto otrzymali szereg przywilejów, wśród których najważniejsze to prawo pobierania cła, bicia monety i sprawowania pełnej władzy sądowniczej. Elektorzy uzyskali w ten sposób rzeczywiste zwierzchnictwo terytorialne, o które wkrótce zaczęli się skutecznie ubiegać pozostali książęta.

Na początku XV w. wykształcił się Sejm Rzeszy – Reichstag,  który składał się z trzech kolegiów: kolegium książąt elektorów, kolegium pozostałych książąt Rzeszy oraz kolegium miast cesarskich. Taki skład Sejmu powodował, że reprezentował on nie tyle stany, co poszczególne terytoria wchodzące w skład Rzeszy.

Do najważniejszych kompetencji Reichstagu należały: wyrażenie zgody na podjęcie przez króla wyprawy do Rzymu na koronację, nałożenie ogólnopaństwowych podatków, powołanie książąt Rzeszy na wyprawę wojenną. Dla podjęcia wiążącej uchwały potrzebna była zgoda wszystkich trzech kolegów oraz ostateczna akceptacja cesarza.

Od końca XIII w. przedstawicielstwa stanowe zaczęły powstawać w poszczególnych księstwach wchodzących w skład Cesarstwa – były to tzw. landtagi, czyli sejmy krajowe. Początkowo w ich skład wchodzili przedstawiciele rycerstwa i duchowieństwa. Później także mieszczan, a niekiedy nawet chłopów.  Landtagi uchwalały podatki i uczestniczyły w stanowieniu prawa, udzielały zgody na prowadzenie wojny i wpływały na obsadę niektórych urzędów. Uchwały podejmowały na zasadzie zgody wszystkich stanów.

Imperium cesarzy rzymskich przeszło do historii. Od XV w. funkcjonuje już tylko jako „Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.

Kryzys demograficzny i gospodarczy XIV w.

 Od roku 1000 do końca XIII w. w Europie trwał przyśpieszony wzrost zaludnienia.  W XIV w. w wyniku wyraźnego przeludnienia sytuacja zaczyna się pogarszać. Lata nieurodzaju spowodowały nagły wzrost śmiertelności. Najbardziej tragiczna w skutkach była jednak epidemia dżumy, nazywana „morowym powietrzem”. Jej źródłem były Chiny, skąd wraz z karawanami przybyła do Konstantynopola w 1347 r. W rok później rozlała się po niemal całej Europie, zmniejszając liczbę ludności o 1/3. Szerzeniu się epidemii sprzyjały fatalne warunki sanitarne oraz masowe przemieszczanie się przerażonych ludzi. Epidemie dżumy wracały co 10-15 lat jeszcze do połowy XV w.

Ponoszone przez Francję w czasie pierwszej fazy wojny stuletniej klęski i towarzyszące im straty oraz nieustające poczucie zagrożenia ze strony zarówno wojsk jak i zwykłych band, stały się źródłem fermentu wewnętrznego. W 1358 r. przyjął on poważne rozmiary i wkrótce przekształcił się w powstanie chłopskie, nazwane żakerią. Chłopi z początku odnosili sukcesy. Zawdzięczali je jednak przede wszystkim dezorientacji feudałów, a nie własnej skuteczności, toteż ulegli gdy tylko przyszło im się zmierzyć z dobrze zorganizowaną armią.

Niepokoje społeczne nie ominęły również Anglii, choć na jej terenie nie toczyły się walki. Koszty wojny powodowały jednak wzrost obciążenia podatkowego, a jednocześnie wstrząs gospodarczy wywołany „czarną śmiercią” doprowadził do wzrostu kosztów utrzymania. Zdesperowani chłopi, w odpowiedzi na pobór nowego pogłównego,  wywołali rewoltę w 1380 r., nazywaną od imienia przywódcy powstaniem Wata Tylera (czyt. wata tajlera). Wielkim sukcesem powstańców było zdobycie przy pomocy biedoty miejskiej Londynu. Powstańcy dopuścili się w mieście licznych mordów. Śmierć ponieśli między innymi kanclerz i podskarbi królewski. Król zdecydował się pozornie na negocjacje i ustępstwa. Powstanie załamało się, gdy Wat Tyler został zwabiony pod pretekstem rokowań w pułapkę i zamordowany. Powstanie, podobnie jak francuska  żakeria, zostało utopione we krwi.

Gwałtowne zmniejszenie się rąk do pracy w wyniku klęsk elementarnych odbiło się fatalnie na rolnictwie. Wiele pól uprawnych zostało porzuconych, a produkcja zbóż uległa zmniejszeniu. Mimo to ceny na żywność spadały, ponieważ wyludnione w wyniku zarazy miasta nie stanowiły wystarczająco silnego rynku zbytu. Jednocześnie rosły obciążenia gospodarstw chłopskich. Panowie feudalni usiłowali utrzymywać swoje dochody na dotychczasowym poziomie poprzez zwiększanie wymiaru renty feudalnej, a władcy nakładali coraz to nowe podatki na potrzeby wojenne. Przygniatani powinnościami chłopi coraz częściej opuszczali gospodarstwa i uciekali do miast.

Panowie feudalni, którzy chcieli utrzymać swoje majątki w kulturze rolnej, musieli zmienić strategię gospodarowania. Nastąpił wzrost płac pracowników najemnych, zaczęło zanikać poddaństwo, a renta feudalna uległa złagodzeniu. Część feudałów szukała innych źródeł dochodu. Niektórzy z nich znaleźli je w zawodowej służbie wojskowej, inni w zwykłym rozboju.

Kryzys dotknął również miasta. Wyludnienie i zubożenie wsi  podcięło te dziedziny rzemiosła, które produkowały na jej potrzeby. Spadek dochodów feudałów skutkował zmniejszeniem się również popytu na towary luksusowe. W tej sytuacji cechy zaczęły chronić zrzeszonych w nich rzemieślników poprzez reglamentację produkcji i utrudnianie dostępu do zawodu. Zwiększała się liczba pozbawionego źródeł stałego dochodu plebsu. W ruinę popadały banki, którym doskwierało fałszowanie przez monarchów pieniądza.

Poprawa sytuacji gospodarczej w XV w.

Poprawę sytuacji gospodarczej przyniósł dopiero wiek XV. Stopniowo następowały zmiany w gospodarce wiejskiej. Część właścicieli ziemskich przestawiła się z produkcji zbożowej na wymagającą mniejszych nakładów pracy hodowlę owiec, która stawała się coraz bardziej opłacalna.

Wzrost liczby ludności i zwiększenie dochodowości gospodarstw rolnych spowodowały zwiększenie się zapotrzebowania na wyroby rzemieślnicze i przyśpieszyły rozwój rzemiosła i handlu. W produkcji dał się zaobserwować proces specjalizacji. Rzemieślnicy zawężali zakres swojej działalność, starając się osiągnąć biegłość w ograniczonym asortymencie produkcji. Coraz rzadziej również zajmowali się sprzedażą swoich wyrobów bezpośredniemu konsumentowi. Pośrednikiem między rzemieślnikiem a jego klientem stał się kupiec. Również chłopi starali się poświęcać cały swój czas wyłącznie produkcji rolnej. Pozwalało im to na wyprodukowanie nadwyżek, dzięki którym mogli zaopatrywać się w mieście w produkty znacznie wyższej jakości niż wykonane metodą domową. Czternastowieczne przemiany gospodarcze prowadziły więc do pogłębiania się społecznego podziału pracy.

Ogólnemu wzrostowi produkcji towarzyszył postęp techniczny. Polegał on przede wszystkim na rozpowszechnieniu się znanych wcześniej urządzeń. Prawdziwą karierę robiło koło wodne, które zastosowano do poruszania młotów kowalskich i pomp w kopalniach. Ogromny postęp zaznaczył się w produkcji książek. Znany wcześniej papier w późnym średniowieczu rozpowszechnił się w całej Europie. Wynalezienie atramentu i zastosowanie przez Jana Gutenberga w latach 1447-1455 ruchomej czcionki nie tylko  przyśpieszyło produkcję książek, ale przede wszystkim  radykalnie obniżyło jej koszty, przyczyniając się tym samym do rozpowszechniania się wiedzy i idei na skalę i w tempie do tej pory nie spotykanym.

Wzrostowi produkcji rzemieślniczej towarzyszyły zmiany w organizacji produkcji. XV w. to okres rozpowszechniania się systemu nakładczego, który w niektórych dziedzinach zaczął wypierać produkcję opierającą się na samodzielnym warsztacie rzemieślniczym. Polegał on na tym, że zamożny przedsiębiorca podejmował się sfinansowania i zorganizowania produkcji określonego towaru. Nakładca kupował surowiec i zlecał wykonanie pracy   bezpośredniemu producentowi. Często przy tym dzielił pracę między kilku wyspecjalizowanych wykonawców. Nakładca dyktował wysokość wynagrodzenia dla producentów oraz cenę gotowego produktu.