4. 9. Wkład Polski w kulturę średniowiecznej Europy

Oświata i piśmiennictwo

Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa do Polski przybyła kultura piśmienna. Szczególną rolę w upowszechnianiu słowa pisanego i łacińskiej kultury odegrały szkoły katedralne, kształcące głównie dla potrzeb liturgicznych. Zmiany organizacyjne w szkolnictwie związane były z pojawieniem się w XIII w. szkół parafialnych. Kształcenie ograniczało się w nich do nauki czytania i pisania oraz pacierza. Słabość rodzimych szkół zmuszała do podejmowania nauki poza granicami kraju. Sytuację tę usiłował zmienić Kazimierz Wielki, powołując w 1364 r. uniwersytet w Krakowie, który jednak upadł po jego śmierci, by odrodzić się w 1400 r. za panowania Władysława Jagiełły. Uczelnia wkrótce zaczęła odgrywać bardzo istotną rolę w życiu państwa i narodu. W jego środowisku pojawiła się krytyczna refleksja nad państwem, jego prawami i ustrojem. Uczeni krakowscy włączyli się również w nurt dyskusji na temat historii Kościoła i roli papiestwa, kierując swoje sympatie w kierunku koncyliaryzmu. Do najwybitniejszych indywidualności należą Stanisław ze Skalbimierza i Paweł Włodkowic.

Z czasów Bolesława Chrobrego pochodzą pierwsze zabytki piśmiennicze. Zawierają one ważne informacje na temat funkcjonowania jego państwa, choć w większości powstały poza jego granicami. Do najważniejszych należą dzieła Brunona z Kwerfurtu: Żywoty św. Wojciecha oraz Żywot pięciu braci. Szczytowym osiągnięciem rodzimej hagiografii były Żywoty biskupa Stanisława spisane w związku ze staraniami o jego kanonizację. W drugiej połowie XIII w. powstają dzieła hagiograficzne poświęcone życiu kobiet związanych z dynastią piastowską: Żywot błogosławionej Salomei i żywoty św. Jadwigi.

Ważnym, choć niezwykle lakonicznym źródłem historycznym, są tak zwane roczniki. Są to krótkie zapiski związane z aktualnymi wydarzeniami z życia kraju, sporządzane na marginesach tzw. tablic paschalnych, służących do oznaczania dat ruchomych świąt Wielkanocy. Do najważniejszych należą pochodzące z XIII w. Roczniki kapituły poznańskiej.

W czasach Bolesława Krzywoustego powstaje Kronika Galla zwanego Anonimem. Jest to przykład popularnego wówczas gatunku historiograficznego, opisującego dzieje książąt. Autor w literackiej formie uzasadnia prawa dynastii piastowskiej do tronu polskiego. Nieco inny charakter ma  Kronika Mistrza Wincentego, który na plan pierwszy wysunął dzieje narodu i prawa. Dzieło pisane w czasach i na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego zostało poświęcone uzasadnieniu jego praw do tronu oraz wykazaniu wiodącej roli Krakowa i Małopolski. Ważnym zabytkiem czternastowiecznej historiografii jest Kronika Dzierżwy, w której autor uzasadniał prawa Władysława Łokietka do tronu krakowskiego, oraz Kronika długa, czyli wielka, Polaków, czyli Lechitów, będąca kompilacją kilku starszych dzieł – w jej skład weszła między innymi Kronika Jana z Czarnkowa. Niewątpliwie najwybitniejszym dziełem polskiej średniowiecznej historiografii są Dzieje Polski pióra Jana Długosza. O jego wyjątkowości stanowi nie tylko jego imponująca objętość, ale przede wszystkim niezwykle bogata baza źródłowa, do której się odwoływał.

Sztuka przedromańska i romańska

Wraz z przyjęciem przez Mieszka I chrześcijaństwa, Polska znalazła się w strefie wpływów sztuki zachodnioeuropejskiej. Pierwszym tego przejawem w architekturze było pojawienie się przedromańskich zespołów rezydencjonalnych, budowanych z nieobrobionych drobnych kamieni, składających się z pałacu i kaplicy w kształcie rotundy.

Powstawały również budowle wznoszone na planie podłużnym – pełniące funkcje katedr, trójnawowe bazyliki budowane według wzorów starochrześcijańskich. W najstarszej, wzniesionej w Poznaniu, pogrzebani zostali pierwsi chrześcijańscy władcy Polski – Mieszko I i Bolesław Chrobry. W dalszej kolejności zbudowano monumentalne świątynie w Gnieźnie i Krakowie.

Pierwszy okres budownictwa sakralnego w Polsce przerwany został przez powstanie ludowe i najazd Brzetysława. Za panowania Kazimierza Odnowiciela i jego następców nie tylko odbudowano zniszczone świątynie w Gnieźnie i Poznaniu, ale również wzniesiono opactwa benedyktyńskie w Tyńcu i Mogilnie. Zapoczątkowały one styl romański, który szczyt swojego rozwoju osiągnął w XII wieku.

Okres rozbicia dzielnicowego, wpłynął korzystnie na rozpowszechnienie się nowych wzorców architektonicznych w całym kraju. W miejsce jednego dworu książęcego pojawiło się kilka – odrębny dla każdej dzielnicy. Były one wprawdzie mniejsze, ale przynajmniej w czasach synów Bolesława Krzywoustego wystarczająco zamożne, by wypełnić funkcję mecenasa i protektora sztuki.

Do najwspanialszych zabytków monumentalnych z tego okresu należy bazylika w Tumie pod Łęczycą, pełniąca funkcje nie tylko kultowe, ale również polityczne, ponieważ odbywały się tutaj zjazdy dzielnicowe. Powstawały również mniejsze kościoły – jednonawowe na planie podłużnym lub rotundy na planie centralnym.

Rzeźba romańska była ściśle związana z budownictwem. Stanowią ją detale architektoniczne w postaci portali, kapiteli, trzonów kolumn i obramowań okiennych. Najbardziej typowym przykładem rzeźby romańskiej są tympanony fundacyjne, czyli płaskorzeźby  umieszczone w polu powyżej drzwi wejściowych, a przedstawiające postaci fundatorów wręczających Jezusowi Chrystusowi lub Matce Boskiej miniaturę świątyni.

Do najwybitniejszych dzieł odlewnictwa należą, zawierające sceny ze Starego i Nowego Testamentu Drzwi Płockie i przedstawiające sceny z życia św. Wojciecha Drzwi Gnieźnieńskie. Rzemiosło artystyczne reprezentowane jest przede wszystkim przez naczynia i szaty liturgiczne oraz diademy książęce.

Sztuka gotycka

Pierwsze budowle gotyckie zaczęły powstawać w drugiej połowie XIII w., ale do pełnego rozpowszechnienia się nowego stylu doszło dopiero w XIV w., gdy zjednoczone przez Władysława Łokietka i doprowadzone do rozkwitu gospodarczego za Kazimierza Wielkiego państwo, mogło podołać kosztownym inwestycjom.

Przodująca rola przypadła dzielnicy śląskiej. Sygnałem zachodzących zmian w architekturze była kaplica św. Jadwigi w Trzebnicy i katedra we Wrocławiu.

Stąd styl przeniósł się do Małopolski, gdzie wielkim przełomem okazała się odbudowa po pożarze katedry wawelskiej. Nowa świątynia budowana była z rozmachem godnym funkcji jakie miała pełnić w odbudowanym królestwie: miejsca koronacji i mauzoleum królów polskich. Specyfiką tej budowli była rezygnacja z łuków przyporowych, które zastąpiono bocznymi skarpami, podpierającymi filary międzynawowe.

W Gnieźnie gotycka katedra metropolitarna wzniesiona została w miejscu świątyni romańskiej. Wyróżniała się znakomitą rzeźbą architektoniczną. Nieco później powstała katedra poznańska.

Dopełnieniem gotyckiej architektury sakralnej była dekoracja rzeźbiarska. Szczególnym artyzmem wyróżniają się sarkofagi. Składają się z prostokątnej tumby, której boki wypełnione są figurami oraz przedstawiającej postać zmarłego – płyty wierzchniej,. Najstarszymi zabytkami tego typu są grobowce Piastów śląskich – m.in. Henryka IV Probusa. W Małopolsce pierwszym pomnikiem tego typu był grobowiec Władysława Łokietka, a następnym – Kazimierza Wielkiego. Zapoczątkowały one typ grobowca nakrytego baldachimem.

Rzeźba późnogotycka charakteryzowała się realizmem i ekspresją. Szczególnie popularnym tematem była Najświętsza Maria Panna. Niezwykłym artyzmem charakteryzują się wieloczęściowe ołtarze szafiaste, których najwybitniejszym przykładem jest ołtarz Mariacki wykonany przez Wita Stwosza.

W XIV w. wykształciły się dwa typy zamków obronnych – wyżynny i nizinny. Zarys zamku wyżynnego był nieregularny i ściśle podporządkowany ukształtowaniu terenu, którego walory obronne budowniczowie starali się maksymalnie wykorzystać. Zamek nizinny natomiast miał zarys regularny – kwadratowy lub prostokątny, a jego obronność starano się poprawić przekopując fosę. Stałym elementem zamków była silnie umocniona wieża.

Najważniejszym polskim zabytkiem architektury obronnej był przebudowany przez Kazimierza Wielkiego Wawel. Zupełnie odmienny typ zamku stworzyli Krzyżacy. Na ich specyfikę wpłynęły typowo nizinne warunki oraz fakt łączenia z funkcjami obronnymi funkcji klasztornych i sakralnych. Stąd stałymi ich elementami były ulokowane wokół krużgankowego dziedzińca: kaplica, kapitularz, refektarz i dormitorium. Najważniejszym zabytkiem jest siedziba wielkich mistrzów – Malbork.

Rozwój miast zaowocował pojawieniem się typowej dla niego architektury. Wśród budowli świeckich wyróżniały się ratusze, pełniące funkcję siedziby władz miejskich, oraz budowle użyteczności publicznej, do której należą sukiennice, w których znajdowały się sklepy i kramy.