2. 5. Reformacja i kontrreformacja w Polsce

Główne nurty reformacji w Polsce

Polska bardzo wcześnie znalazła się w sferze oddziaływania protestantyzmu. Luteranizm szybko rozprzestrzeniał się na Śląsku. Diecezja wrocławska leżała wprawdzie poza granicami Polski, ale należała w dalszym ciągu do metropolii gnieźnieńskiej. Samo biskupstwo zdołało uchronić się przed sekularyzacją, mimo że znaczny odsetek parafii wchodzących w jego skład przeszedł na luteranizm. Inaczej potoczyły się losy diecezji lubuskiej (również należała do metropolii gnieźnieńskiej). Decyzją margrabiego brandenburskiego biskupstwo zostało zlikwidowane, a jego dobra przejęte przez margrabiego. Najbardziej spektakularna była sekularyzacja Prus Książęcych dokonana w 1525 r. W jej wyniku dawne państwo zakonne przestało istnieć, a  jego terytorium przeszło w świeckie władanie ostatniego Wielkiego Mistrza – Albrechta Hohenzollerna.

Ze Śląska, Ziemi Lubuskiej, Prus Królewskich oraz z Pomorza Zachodniego nauki Lutra zaczęły przedostawać się na tereny państwa polskiego. Z dużym zainteresowaniem spotkała się na Pomorzu Wschodnim, a zwłaszcza w Gdańsku, gdzie protestantyzm został wprowadzony przez radę miejską. Zygmunt Stary, który ze względów politycznych wcześniej zaaprobował przejście na luteranizm Albrechta Hohenzollerna, tym razem zareagował zdecydowanie – wprowadził wojsko do miasta i siłą przywrócił stary porządek religijny. Luteranizm jednak nadal się rozprzestrzeniał, a jego wyznawcy na terenie Prusach Królewskich  uzyskali w 1557 r. wolność wyznania.

W rozwoju reformacji na pozostałych ziemiach polskich decydującą rolę odegrał żywioł szlachecki. W Poznaniu protektorem luteranizmu stał się ród Górków.  W ich poznańskim pałacu powstał pierwszy zbór luterański. Natomiast Stanisław Ostroróg założył pierwszy zbór w Grodzisku Wielkopolskim. Na luteranizm przechodziły również niektóre rody małopolskie. Mieszczanie zmieniali wyznanie rzadko i raczej tylko w większych miastach, ale jeśli decydowali się na nią, to na ogół wybierali luteranizm. Przechodzenie chłopów na wyznanie protestanckie miało zupełnie wyjątkowy charakter.

Dużą popularnością, zwłaszcza wśród szlachty, cieszył się kalwinizm. Najbardziej popularnym propagatorem tego nurtu reformacji stał się bratanek prymasa, Jan Łaski. Kalwinizm znalazł potężnych protektorów na Litwie w rodzie Radziwiłłów. Również w Małopolsce zdobył więcej zwolenników niż luteranizm.

W Polsce dużą popularność zdobyły radykalne nurty reformacji – zwłaszcza antytrynitaryzm. Jego oryginalną polską wersją byli bracia polscy, nazywani arianami. W 1562 roku wyłonili się z zasadniczego nurtu kalwińskiego, tworząc tak zwany zbór mniejszy. Wśród braci polskich prym wiodła szlachta, choć akurat w tym nurcie udział elementów plebejskich był znaczny. Najsilniejszym ośrodkiem arianizmu w Polsce był Raków, w którym działała świetna drukarnia i reprezentująca wysoki poziom szkoła.

Arianizm jako radykalny nurt reforamcji, który głosił równość wszystkich ludzi, zachęcał do likwidacji poddaństwa i wspólnego użytkowania ziemi oraz reprezentował wrogi stosunek do państwa, a zwłaszcza służby wojskowej, tracił stopniowo na znaczeniu. Pod koniec XVI w. w polskim arianizmie dominował umiarkowany nurt nazywany socynianizmem (od nazwiska głównego ideologa – Włocha Fausta Socyna). Bracia polscy działali w Polsce jawnie. Wzbudzali jednak zdecydowaną dezaprobatę innych wyznań protestanckich, stojących na stanowisku zachowania dotychczasowego porządku społecznego.

Coraz większa aktywność Kościoła katolickiego skłoniła najważniejsze nurty reformacji do podjęcia współpracy. Trwające kilkanaście lat rozmowy między luteranami, kalwinami i braćmi czeskimi (potomkowie husytów, którzy przejęli elementy nauki Lutra i Kalwina) doprowadziły do zawarcia w 1570 r. tak zwanej ugody sandomierskiej. Jej celem było podjęcie wspólnej akcji przeciwko Kościołowi katolickiemu przy jednoczesnym zachowaniu całkowitej odrębności organizacyjnej.  Bracia polscy zostali z niej wykluczeni.

Polityka wyznaniowa za panowania ostatnich Jagiellonów

Zygmunt Stary przeciwstawiał się zdecydowanie rozwojowi reformacji w Polsce. Wydał kilka edyktów zakazujących sprowadzania do Polski pism Marcina Lutra. Ustanowionymi przez niego karami za łamanie tego zakazu były początkowo konfiskaty majątku i wygnanie, a później kara śmierci. Przy pomocy edyktów król próbował również odwołać polskich studentów z uczelni zagranicznych, by tam nie przesiąkali nowymi ideami.

Jednocześnie wyższe duchowieństwo polskie, w oparciu o synody, podjęło próbę reformy Kościoła w Polsce. Dotyczyła ona spraw duszpasterskich, reformy życia zakonnego, wykształcenia duchownych oraz podnoszenia dyscypliny kleru poprzez wizytowanie parafii przez biskupów. Wobec wzrostu wpływów protestanckich synody nakazały wprowadzenia w diecezjach trybunałów inkwizycyjnych oraz cenzury książek i kontroli szkół.

Znacznie bardziej tolerancyjny był Zygmunt August. Oficjalnie deklarował posłuszeństwo wobec Stolicy Apostolskiej, ale jednocześnie sam pozostawał pod wpływami ideologii Erazma z Rotterdamu, a dróg rozwiązania problemów religijnych szukał w soborze narodowym.

Sejm piotrkowski domagał się od papieża komunii pod dwiema postaciami, zniesienia celibatu księży, liturgii w języku narodowym i zwołania soboru narodowego. Rzecznikiem Kościoła narodowego był prymas Jakub Uchański. Popierał go Andrzej Frycz Modrzewski, który w swoich traktatach często dawał wyraz swojej dezaprobacie wobec silnej władzy papieskiej. Ograniczenia wpływów Kościoła domagała się szlachta. Szczególnie ostry spór dotyczył zniesienia tak zwanej egzekucji starościńskiej, czyli prawa nakazującego starostom wykonywanie wyroków sądu biskupiego za herezję i uchylanie się od płacenia dziesięcin. Zygmunt August ostatecznie rozstrzygnął ten konflikt po myśli szlachty.

Z powodu nasilającej się opozycji antykościelnej, papieże wysyłali na dwór polski legatów, a w drugiej połowie XVI wieku stałych nuncjuszy papieskich. Nie zawsze stosunki między nimi a stroną polską układały się dobrze. Zdarzały się jednak osoby wybitne, które wywarły poważny wpływ na sytuację Kościoła w Polsce. Należał do nich Jan Franciszek Commendione, który doprowadził do przyjęcia przez Polskę uchwał soboru trydenckiego i zaangażował biskupów polskich do wdrażania reformy kościelnej.

Śmierć Zygmunta Augusta i świadomość zagrożeń, jakie niosło ze sobą bezkrólewie i trudny do przewidzenia wynik elekcji nowego władcy, skonsolidowały wszystkie siły polityczne w Polsce w walce o zachowanie tolerancji religijnej. W 1573 r. na sejmie konwokacyjnym w Warszawie, z inicjatywy ewangelików zawiązana została konfederacja warszawska (konfederacja pozwalała na podejmowanie uchwał większością głosów). W uchwale nazywanej konfederacją warszawską zapewniono zachowanie pokoju między wyznawcami różnych religii. Tekst uchwały włączono później do pactów confentów. Akt konfederacji warszawskiej był niewątpliwie jednym z najwybitniejszych dokumentów życia religijnego i politycznego.

Reforma Kościoła i kontrreformacja

Uchwały soboru trydenckiego zostały zaprezentowane Zygmuntowi Augustowi na sejmie w Parczewie w 1564 r. przez nuncjusza papieskiego. Król przyjął je bez zastrzeżeń nadając im tym samym moc obowiązującego prawa. Kościół polski zaakceptował je w 1577 r., ale wdrażanie ich trwało całe dziesięciolecia.

Za datę rozpoczynającą kontrreformacyjną odnowę Kościoła katolickiego w Polsce przyjmuje się sprowadzenie jezuitów do Polski. Pierwsze polskie kolegium jezuickie powstało w 1564 r.  z inicjatywy biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza w Braniewie.  Jezuici wkrótce opanowali szkolnictwo. Zakładane przez nich placówki oświatowe stały na wysokim poziomie i były w stanie skutecznie rywalizować z bardzo dobrymi szkołami protestanckimi. W działalności jezuitów dużą rolę przywiązywano do duszpasterstwa i publicystyki. Do grona najbardziej twórczych członków zakonu wypada zaliczyć słynnego kaznodzieję Piotra Skargę i tłumacza Biblii na język polski Jakuba Wujka.

Jezuici dużą wagę przywiązywali do bezpośredniego oddziaływania na monarchów. Starali się o stanowiska doradców, duszpasterzy i spowiedników, by dzięki nim wywierać wpływ na konkretne decyzje. Szczególnie wrażliwy na ich wpływy okazał się Zygmunt III Waza. Za jego panowania przywrócono egzekucję starościńską. Katolicy mieli ułatwiony dostęp do godności i urzędów. Zygmunt III w zamian oczekiwał poparcia dla jego dążeń absolutystycznych.

Zreformowano również stare zakony. Częste wizytacje miały przywrócić dawną, zgodną z regułą, dyscyplinę. Dostosowano granice prowincji zakonnych do granic państwowych.

Głębokim zmianom uległa działalność duszpasterska Kościoła katolickiego. Dużą wagę przywiązywano do systematycznej nauki katechizmu i systematycznej spowiedzi. Powszechnie stosowanymi praktykami religijnymi stały się rekolekcje, procesje i pielgrzymki. W działalności ewangelizacyjnej wykorzystywano widowiska teatralne. Duchowni przejawiali zainteresowanie życiem codziennym swoich parafian. Poprzez adaptację dawnych, często jeszcze pogańskiego pochodzenia, zwyczajów, starali zbliżyć praktyki religijne do potrzeb ówczesnych ludzi.

Skuteczność kontrreformacyjnej działalności Kościoła katolickiego wyrażała się przede wszystkim w spadku liczby protestantów. Od końca XVI do połowy XVII w. liczba zborów kalwińskich i ariańskich spadła o około połowę. Jednocześnie protestanci stają się obiektami napaści. Miasta stają się widownią tzw. tumultów, podczas których dochodziło niejednokrotnie do burzenia zborów. Okrutne wojny religijne na szczęście Polski nie dotknęły.