2. 6. Pierwsza wolna elekcja
Bezkrólewie po śmierci Zygmunta II Augusta
Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta w 1572 r. nastąpiła przed zakończeniem procesu formowania się ustroju politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W tym momencie największą bolączką był brak regulacji prawnych dotyczących sposobu postępowania na wypadek bezkrólewia. Stąd wiele działań miało charakter improwizacji, a przyjęte wówczas precedensowe rozwiązania nabierały z czasem mocy prawa obowiązującego. Wśród głosów pełnych niepokoju o bezpieczeństwo Rzeczypospolitej pojawiały się i takie, które utrzymywały, że czas bezkrólewia to okres wyjątkowo sprzyjający przeprowadzaniu wszelkich reform.
Okres bezkrólewia stanowił poważne zagrożenie dla pokoju wewnętrznego. Zaognił bowiem konflikty między Polakami a Litwinami, Wielkopolską a Małopolską, magnatami a szlachtą i wreszcie między katolikami a innowiercami. W tej sytuacji osobistości życia publicznego zaczęły samorzutnie organizować w województwach zjazdy senatorów i szlachty. Debatowano na nich na temat porządku i bezpieczeństwa kraju, elekcji króla i zmian w ustawodawstwie. W toku nieraz bardzo burzliwych obrad ustalono, że na straży pokoju wewnętrznego i bezpieczeństwa zewnętrznego stać będą konfederacje, a wymiarem sprawiedliwości miały się zająć sądy kapturowe.
Dyskusja na temat sposobu przeprowadzenia wyboru doprowadziła do odrzucenia zarówno projektu elekcji przez senat, jak i przez sejm. Ostatecznie powszechną aprobatę uzyskała koncepcja elekcji viritim – prawo udziału w elekcji uzyskał każdy szlachcic zobowiązany do udziału w pospolitym ruszeniu. Po długich dyskusjach zwyciężyła również zasada jednomyślności. Zgonie z nią większość nie mogła narzucać swej woli mniejszości, ale musiała dążyć do uzyskania konsensusu w drodze przekonywania. Wszystkie siły polityczne w kraju spodziewały się, że to właśnie one potrafią wykorzystać ją dla przeforsowania swojego kandydata. Przyszłość miała pokazać, że najwięcej korzyści potrafili z niej wyciągnąć magnaci, którzy podporządkowywali sobie drobną szlachtę.
Jednym z najbardziej palących problemów było ustanowienie na okres bezkrólewia interrexa, czyli czasowego zastępcy króla. Do tej godności pretendowało dwóch kandydatów: wybrany przez zjazd senatorów wielkopolskich prymas Jakub Uchański i kandydat małopolski – wojewoda i starosta krakowski Jan Firlej. Ostatecznie zwyciężył Jakub Uchański. Odtąd każdorazowym interrexem miał być prymas Polski. Przysługiwało mu prawo zwoływania zjazdów, kierowania elekcją oraz nominacji i koronacji elekta.
Tryb wyboru króla
Wypracowane podczas zjazdów rozwiązania ustrojowe zostały ostatecznie zatwierdzone przez sejm konwokacyjny, który odbył się w Warszawie w styczniu 1573 r. Zgromadzeni na sejmie posłowie zawiązali konfederację generalną – konwokacja obradująca pod węzłem konfederacji nie mogła być zerwana.
Częścią składową konfederacji warszawskiej była uchwała w sprawie pokoju religijnego (patrz str. Xxx). Dokument ten był dopełnieniem ogólnej konfederacji o jedności politycznej, bezpieczeństwie i pokoju. Ważną decyzją było powołanie specjalnej komisji, której zlecono przygotowanie kodyfikacji praw. Sejm konwokacyjny uchwalił również podatki oraz ustalił czas i miejsce sejmu elekcyjnego.
Na sejmie elekcyjnym wysłuchiwano posłów, prezentujących kandydatów na króla. Pierwsza elekcja odbyła się we wsi Kamień pod Warszawą. Uczestniczyło w niej około 50 tys. szlachty oraz reprezentanci niektórych miast. Udział poszczególnych województw był bardzo różny. Najliczniej na pole elekcyjne zjechała szlachta mazowiecka, krakowska, lubelska i ruska.
Właściwa elekcja, czyli dyskusja nad kandydatami, przetargi wyborcze i zbieranie głosów trwały prawie tydzień. Sporym zaskoczeniem było ostateczne zwycięstwo kandydata francuskiego – Henryka Walezjusza, zwłaszcza że podejrzewano go o udział w rzezi hugenotów podczas nocy św. Bartłomieja. Pokonał między innymi arcyksięcia Ernesta Habsburga, Jana III Wazę i Iwana IV Groźnego.
Bezkrólewie kończył sejm koronacyjny, który zbierał się w Krakowie. Po koronacji, której dokonywał prymas, król składał przysięgę koronacyjną i wydawał generalne potwierdzenie praw. Na koniec sejm przystępował do zatwierdzania praw uchwalonych w czasie bezkrólewia.
Pierwszemu sejmowi elekcyjnemu przypadło w udziale przygotowanie katalogu praw fundamentalnych, zawierających podstawowe zasady ustrojowe Rzeczypospolitej szlacheckiej, które przyjęły nazwę artykułów henrykowskich (patrz tekst źródłowy!). Większość zapisów odnosiła się do starych norm prawa zwyczajowego i pisanego, ale były również przepisy zupełnie nowe. Każdy kolejny król Polski musiał je zaprzysiąc. Artykuły henrykowskie podporządkowywały w najważniejszych sprawach władzę królewską sejmowi.
Drugim dokumentem, który musiał podpisać Henryk Walezy, były pakta konwenta, zawierające jego osobiste zobowiązania. Nowo wybrany król brał na siebie między innymi obowiązek doprowadzenia do przymierza francusko-polskiego oraz sprowadzenia na Bałtyk eskadry francuskich okrętów wojennych. Obiecywał również spłacenie długów Zygmunta Augusta i kształcenie na koszt francuski stu Polaków na uniwersytecie w Paryżu.