Rozwój ekonomiczny Królestwa Polskiego wg S. Koszutskiego
W 1864 r. wprowadzona została, jak wiemy, reforma włościańska, która obok społeczno-etycznych i politycznych skutków miała niezmiernie doniosłe znaczenie ekonomiczne, zarówno dla rolnictwa, jak i dla przemysłu. Przed tą reformą w ciągu lat pięćdziesięciu kilku, jako skutek połowicznej reformy 1807 r. odbywał się bezustannie proces proletaryzacji fabrycznej wśród ludu wiejskiego. Choć prawnie chłopi w swej olbrzymiej większości z dawien dawna stanowili proletariat bezrolny, gdyż ziemia nalażała do dworu de facto jednak jako użytkownicy mieli oni w swym posiadaniu ziemię i korzystali z niej. Edykt z 1807 r. zmienił odwieczne położenie. Nadając "równość wobec prawa" z prawem "wymówienia miejsca" wraz z posiadaną przez chłopa ziemią po upływnie każdego rok, wydał całe masy ludowe na pastwę stopniowej proletaryzacji w przeciągu 10-leci.
W rezultacie, w chwili wprowadzenia reformy 1864 r., Królestwo obok 2 mln włościan, użytkujących z z ziemi na prawach pańszczyźnianych lub czynszowych, miało z górą 1,3 mln bezrolnych, mianowicie wyrobników, parobków i służby dworskiej. Reforma 1864 r. uznała owe 2 mln dotychczasowych posiadaczy i użytkowników ziemi za jej właścicieli, nadto znacznej liczbie bezrolnych nadała grunta, stwarzając w ten sposób około 267 tys. nowych osad włościańskich i powiększając dotychczasowe grunta włościańskie przeszło o 1,1 mln morgów. (...)
Samo zniesienie pańszczyzny miało już doniosłe dla przemysłu następstwa. Koło krajowych spożywców wyrobów przemysłowych znacznie się rozszerza. Z jednej strony więksi posiadacze rolni zamiast dawnych wyrobów pańszczyźnianych nabywać muszą produkty fabryczne, z drugiej napływ pieniędzy do rąk mas włościańskich pozwala im również nabywać wyroby przemysłowe.
W 1870 roku robotników fabrycznych było w kraju około 70 do 80 tys., w 30 lat później 250-300 tys. Jasne jest, że zwiększenie takie – w czwórnasób w ciągu lat 30 - nie mogło nastąpić drogą naturalnego przyrostu, i to w czasie, gdy ludność ogólna kraju wzrosła zaledwie o 66% (z 6 mln do 10 mln osób.) Tak jaskrawy przyrost ludności przemysłowej miał w tym okresie źródło swe z jednej strony w proletaryzacji drobnoprzemysłowej ludności, z drugiej w emigracji ludności wiejskiej do miast i fabryk. Jakie było działanie przemysłu fabrycznego na los drobnych zakładów i pojedynczych rękodzielników, możemy się przekonać z rozwoju choćby produkcji „fabryk” bawełnianych. W 1850 roku było ich 12300, licząc większe, drobne i najmniejsze, w 1871 roku 10499, w 1872 roku - 9018, w i 873 roku – 7565, a w 1880 roku tylko 3883. W krótkim, bo 10-letnim okresie 1871-1880 znikło kilka tysięcy samodzielnych drobnych przedsiębiorstw, pochłoniętych przez konkurencję rozwijającej się produkcji wielkiej.
S. Koszutski, Rozwój ekonomiczny Królestwa Polskiego w ostatnim trzydziestoleciu (1870-1900), Warszawa 1905, str. 198-200
za: Polska w latach 1864-1918. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, red. A. Galos, WSiP, Warszawa 1987, str. 84
A. Na podstawie widzy pozaźródłowej wyjaśnij w jakich okolicznościach została przeprowadzona i na czym polegała wspomniana w źródle reforma z 1807 r.
B. Która, zdaniem autora, reforma rola była korzystniejsza dla chłopów - ta z 1807, czy ta z 1864 r. - wyjaśnij jego pogląd na ten temat.
C. Dlaczego uwłaszczenie spowodowało zwiększenie liczby konsumentów wyrobów przemysłowych?
D. Jakie były główne źródła siły roboczej w przemyśle?
E. W jaki sposób rozwój wielkiego przemysłu wpłynął na funkcjonowanie zakładów rzemieślniczych? Przypomnij jak nazywa się ten proces.