2. 06. Reformacja i kontrreformacja w Rzeczypospolitej

I. Sytuacja wyznaniowa w Rzeczypospolitej na początku XVI w.

1. Zróżnicowanie religijne społeczeństwa Rzeczpospolitej

a. katolicyzm – Polacy, Litwini, Niemcy

b. prawosławie – Rusini

c. judaizm – Żydzi

d. islam – Tatarzy

e. husytyzm

2. Źródła krytyki Kościoła katolickiego w Polsce

a. krytyka:

– obowiązku świadczenia dziesięcin

– nadmiernego bogactwa

– wykonywania wyroków sądów kościelnych przez władzę świecką

– niskiego poziomu intelektualny i moralnego części kleru

b. żądania:

– zwiększenia opodatkowania Kościoła

– zniesienia egzekucji świeckiej dla wyroków sądów kościelnych

II. Główne nurty reformacji w Polsce

1. Luteranizm

a. zyskał popularność głównie wśród ludności pochodzenia niemieckiego

b. największe wpływy we Wrocławiu, Gdańsku, Toruniu, Królewcu i Prusach Książęcych

c. tworzenie gmin wyznaniowych w miastach – tworzenie zborów

2. Kalwinizm

a. zyskał popularność głównie wśród szlachty i części magnaterii

b. znaczne wpływy  na Litwie i w Małopolsce

c. źródła popularności kalwinizmu wśród szlachty:

– demokratyczny zarząd Kościoła kalwińskiego

– idea samorządności

d. działalność kalwinistów polskich:

– odmowa płacenia dziesięcin

– zamiana kościołów na zbory

– utworzenie gimnazjum humanistycznego w Pińczowie

– dążyli do zniesienia egzekucji starościńskiej dla wyroków sądów kościelnych

e. Jan Łaski – przywódca polskich kalwinistów

3. Bracia czescy – odłam husytyzmu

4. Bracia polscy – arianie

a. radykalny odłam kalwinizmu – powstał w wyniku rozłamu na tle teologicznym w latach 1562-1565

– czołowy ideolog – Piotr z Goniądza

– antytrynitaryzm – odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej

– pacyfizm – odmowa służby wojskowej

– zasada braterstwa wszystkich ludzi

– potępienie poddaństwa

b. działalność Fausta Socyna

– Raków głównym ośrodkiem socynian

– odstąpienie od sprzeciwu wobec świeckiego prawa i państwa

5. Nieudana próba stworzenia w Polsce Kościoła narodowego – Jan Łaski

6. Ugoda sandomierska – 1570 r.

a. zawarta przez luteranów, kalwinistów i barci czeskich

b. zobowiązanie do wspólnej obrony przed kontrreformacją

III. Tolerancja polska

1. Polityka wyznaniowa Zygmunta II Augusta

a. plany zwołania soboru narodowego

b. zniesienie ograniczeń praw prawosławnych na Litwie

2. Akt konfederacji warszawskiej – 1573 r.

a. ustanowiony na sejmie konwokacyjnym po śmierci Zygmunta II Augusta

b. prawna gwarancja wolności religijnej dla dysydentów

c. zasady zachowania pokoju religijnego między różniącymi się w wierze

d. włączenie postanowień konfederacji warszawskiej do artykułów henrykowskich – nadanie tolerancji religijnej rangi prawa fundamentalnego

IV. Kontrreformacja w Polsce

1. Przyjęcie uchwał soboru trydenckiego przez Zygmunta II Augusta (1565 r.) i episkopat polski (1577 r.)

a. zakładanie seminariów duchownych w celu podniesienia poziomu intelektualnego kleru

b. przeprowadzanie wizytacji parafii przez biskupów

c. obowiązek prowadzenia ksiąg chrztów, małżeństw i zgonów

2. Sprowadzenie do Polski jezuitów – 1564 r.

a. zostali osadzeni przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza w Braniewie

b. działalność:

– założenie kolegium w Braniewie

– tworzenie kolegiów w innych miastach

– założenie klasztoru w Wilnie

– założenie przez króla Stefana Batorego uniwersytetu jezuickiego – Akademii Wileńskiej – 1569 r.

3. Czołowi przedstawiciele kontrreformacji:

a. Piotr Skarga

– Żywoty świętych

– Kazania sejmowe

– Kazania na niedziele i święta całego roku

b. Jakub Wujek

– przekład Biblii na język polski

4. Nasilenie kontrreformacji za panowania Zygmunta III Wazy

a. wprowadził cenzurę

b. na urzędy powoływał tylko katolików

5. Polityka antyariańska:

a. zamknięcie drukarni i szkoły w Rakowie – 1638 r.

b. wypędzenie arian z kraju –1658 r.

6. Uznanie odstępstwa od katolicyzmu za przestępstwo apostazji – 1668 r.

7. Tumulty religijne

V. Unia brzeska – 1596 r.

1. Powstanie patriarchatu w Moskwie – 1589 r.

a. patriarchat usiłował rozciągnąć swoją zwierzchność również nad Cerkwią w Polsce

b. istniała realna groźba, że car wykorzysta zwierzchnictwo nad Cerkwią w Polsce do mieszania się w wewnętrzne sprawy Polski

2. Zawarcie w Lublinie unii religijnej Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim w Polsce  – 1596 r.

a. zasady

– Kościół prawosławny uznaje zwierzchność papieża

– Kościół prawosławny zachowuje dotychczasowe obrzędy

b. w wyniku unii brzeskiej powstał Kościół greckokatolicki