4. 8. Kryzys Rzeczypospolitej

I. Skutki wojen XVII wieku

1. Straty terytorialne

a. usamodzielnienie się lenna pruskiego pod panowaniem elektorów brandenburskich – traktaty welawsko-bydgoskie  (1657 r.)

b. oddanie w zastaw elektorom brandenburskim Lęborka i Bytowa

c. utrata większości Inflant (poza skrawka z Dyneburgiem) na rzecz Szwecji – pokój w Oliwie (1660 r.)

d. strata ziemi smoleńskiej, czernihowskiej, siewierskiej oraz lewobrzeżnej Ukrainy i okręgu kijowskiego na rzecz  Rosji – rozejm w Andruszowie (1667 r.)

e. przejściowa strata Podola, województwa bracławskiego i pozostałej po 1667 r. części województwa kijowskiego na rzecz Turcji (1672-1699 r.)

2. Starty demograficzne

a. spowodowane działaniami wojennymi, epidemiami i głodem

b. spadek liczby ludności – o około 25% w skali kraju

3. Skutki gospodarcze wojen

a. rabunkowa działalność obcych wojsk – łupy wojenne i kontrybucje

b. zniszczenia wojenne

– znaczne zniszczenia infrastruktury

– zniszczenia i miast – prawie wszystkie były oblegane, zdobywane i obciążane kontrybucjami

– agraryzacja  miast

– całkowitemu zniszczeniu uległo około 30% wsi

c. zmiany w strukturze gospodarczej kraju

– spadek znaczenia miast – zmniejszenie wytwórczości rzemieślniczej

– regres w rolnictwie – spadek wydajności i pogorszenie się koniunktury na zboża           

– spadek wartości pieniądza

– ujemny bilans handlowy

II. Kryzys społeczny

1.  Zubożenie wszystkich warstw społecznych

a. pauperyzacja mieszczaństwa

b. upadek części folwarków

c. pogorszenie się położenia chłopów

– wzrost obciążenia pańszczyzną

– zmniejszenie się liczby zamożnych chłopów i wzrost liczby zagrodników

– przymus propinacyjny

2. Wzrost znaczenia magnaterii

a. rozwój latyfundiów magnackich

b. silne rozwarstwienie stanu szlacheckiego

c. klientelizm

III. Kryzys polityczny

1. Kształtowanie się oligarchii magnackiej

2. Destrukcyjny wpływ liberum veto na funkcjonowanie polskiego parlamentaryzmu

3. Decentralizacja władzy – wzrost znaczenia sejmików – rządy sejmikowe

a. wobec bezsilności sejmu walnego decyzje o podatkach podejmowano na sejmikach ziemskich

b. specjalizacja sejmików ziemskich – sejmiki:

– przedsejmowe

– relacyjne

– gospodarcze

– elekcyjne – wybór kandydatów na urzędy

– deputackie – wybór deputowanych do Trybunału Koronnego

– kapturowe – zwoływane podczas bezkrólewia

4. Zmiany w systemie skarbowym –  nowe podatki:

– podymne

– pogłówne

– łanowe – płacony przez chłopów z dóbr królewskich

– kwarta – płacony przez dzierżawców królewszczyzn

– hiberna – podatek na rzecz stacjonującego wojska (tylko z dóbr królewskich i duchownych)

IV. Sytuacja wyznaniowa i kryzys tolerancji religijnej

1. Odbudowa znaczenia katolicyzmu – działalność jezuitów

2. Stopniowe marginalizowanie dysydentów

3. Colloquium Charitativum (dobroczynna rozmowa) w 1645 r. w Toruniu 

4. Wygnanie arian 1658 r.

5. Wprowadzenie zakazu apostazji  pod groźbą kary śmierci

6 Konflikt między unitami a dyzunitami na Ukrainie