6. 2. Rzeczpospolita Polska jako państwo prawa

I. Źródła prawa w Polsce

1. Hierarchia aktów prawnych w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej

a. konstytucja – najważniejszy akt prawny w państwie; określa ustrój państwa, kompetencje organów państwowych i relacje między nimi, oraz prawa, wolności i obowiązki obywateli; z konstytucją muszą być zgodne wszystkie zawierane przez Polskę umowy międzynarodowe

b. ratyfikowane umowy międzynarodowe

– ratyfikacja to wyrażenie zgody przez głowę państwa lub przez parlament na związanie się przez państwo treścią umowy międzynarodowej

– umowy niewymagające zgody parlamentu na ratyfikację

– umowy wymagające zgody parlamentu na ratyfikację w trybie ustawowym

– umowy wymagające zgody sejmu i senatu na ratyfikację większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów/senatorów lub przeprowadzenia referendum ogólnokrajowego

c. prawo unijne

– unijne prawo pierwotne – traktaty założycielskie, uzupełniające i akcesyjne

– wtórne prawo unijne – akty prawne wydawane przez organy Unii Europejskiej

– w państwach członkowskich obowiązuje zasada pierwszeństwa prawa unijnego (nie dotyczy konstytucji)

– rozporządzenia unijne – w państwach członkowskich mają charakter wiążący i obowiązują bezpośrednio

– dyrektywy – wskazują cele i w jakim terminie mają być osiągnięte przez państwa członkowskie

– decyzje – mają charakter wiążący dla adresatów i obowiązują bezpośrednio

– zalecenia i opinie – nie mają charakteru wiążącego, a jedynie sugestywny

d. ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy

– ustawa to akt prawny o charakterze ogólnym, uchwalany przez sejm w trybie ustalonym w konstytucji

– ustawy muszą być zgodne z konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi

– materia ustawowa – zagadnienia, które mogą być regulowane wyłącznie w trybie ustawowym (budżet, podatki, wolności, prawa i obowiązki obywateli, skład i uprawnienia organów państwa)

–  rozporządzenia z mocą ustawy – akty prawne wydawane przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów w warunkach stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenia

mają określony konstytucyjnie zakres i granice

muszą być zatwierdzone przez Sejm na jego najbliższym posiedzeniu

e. rozporządzenia

– akty wykonawcze, wydawane na podstawie ustawy i w celu jej wykonania

– organy władzy upoważnione do wydawania rozporządzeń: prezydent, Rada Ministrów, prezes Rady Ministrów, ministrowie, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

f. akty prawa miejscowego

– uchwały wydawane przez sejmik wojewódzki, radę powiatu i radę gminy

– zarządzenia wydawane przesz zarząd województwa, zarząd powiatu i wójta/burmistrza/prezydenta oraz organy administracji niezespolonej

– najważniejsze akty prawa miejscowego to: statuty, przepisy wykonawcze oraz przepisy porządkowe

– zarządzenia wydawane przez wojewodę

– akty prawa miejscowego obowiązują na obszarze działania organu, który je wydał

g. akty prawa wewnętrznego – np. zarządzenia

– są kierowane wyłącznie do jednostek podlegających wydającemu je organowi władzy

– są ogłaszane w Monitorze Polskim

II. Państwo prawa i praworządność

1. Praworządność to przestrzeganie prawa przez organy państwa

2. Państwo prawa

a. w odniesieniu do obywateli obowiązuje zasada: wszystko, czego prawo nie zabrania, jest dozwolone

b. w odniesieniu do organów władzy państwowej obowiązuje zasada: wszystko, co nie jest dozwolone, jest zabronione – organy władzy mogą działać wyłącznie na podstawie prawa oraz w jego granicach

III. Praworządność w Polsce

1. Organa strzegące praworządności w Polsce

a. Trybunał Konstytucyjny

b. Rzecznik Praw Obywatelskich

c. Najwyższa Izba Kontroli

2. Gwarancje państwa prawnego

– gwarancje ustrojowe – np. podział władz

– gwarancje legislacyjne – np. precyzyjne określenie kompetencji organów władzy

– gwarancje proceduralne – np.  zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego

3. Niezależność systemu wymiaru sprawiedliwości

a. zasada niezależności sądów

– polega na wolności od ingerencji władzy wykonawczej i ustawodawczej

– rola ministra sprawiedliwości ogranicza się do spraw związanych z administracją sądową

b. zasada niezawisłości sędziowskiej – chroni sędziów przed ingerencją w orzecznictwo

c. konstytucyjne zasady gwarantujące niezawisłość sędziowską

– organizacyjne – odrębność organizacyjna  od innych organów władzy

– funkcjonalne – zakaz ingerencji innych organów władzy w orzecznictwo

– procesowe – np. jawność postępowania sądowego, kolegialność orzekania, tajność narady – –– sędziowskiej, możliwość wyłączenia sędziego w uzasadnionych przypadkach

d szczególna pozycja prawna sędziów

– nieusuwalność

– immunitet sędziowski

– zakaz pełnienia innych funkcji publicznych

– zakaz przynależności do partii i związków zawodowych

– odpowiedzialność dyscyplinarna przed odrębnymi organami

e udział ławników (sędziów społecznych) w postępowaniu sądowym

– ławnicy są wybierani przez rady gmin

– ławnicy orzekają w składach kolegialnych (jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników lub dwóch sędziów zawodowych i trzech ławników)