4. 4. Problem kozacki

I. Narodziny kozaczyzny

1. Ukraina – województwa bracławskie, kijowskie oraz czernihowskie

2. Kozacy

a. Zaporoże (Dzikie Pola)  – obszar kształtowania się Kozaczyzny

b. Sicz – obóz kozacki

c. organizacja Kozaczyny

– zasada równości i otwartości

– starszyzna

– czerń

d. kozacka sztuka wojenna

– ataman – dowódca kozacki

– dominacja piechoty

– czajki

– ruchomy tabor

2. Rejestr kozacki – Kozacy pobierających żołd od Rzeczypospolitej w zamian za gotowość do służby wojskowej

3. Pierwsze powstania kozackie

a. powstanie Krzysztofa Kosińskiego (1591-1593 r.)

b. powstanie Semena Nalewajki (1595-1596 r.)

4. Heroiczna doba Kozaczyzny

a. hetman Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny

b. udział we wszystkich wojnach prowadzonych przez Zygmunta III Wazę

c. duży zasięg „chadzek”

II. Powstanie Bohdana Chmielnickiego

1. Problem Kozaczyny

a. dążenie króla do ograniczenia Kozaczyzny

– utworzenie pułków rejestrowych

– wyznaczenie królewszczyzn dla osadnictwa kozackiego

– budowa twierdzy Kudak

b. walka Kozaków o zachowanie przywilejów i powiększenie rejestru

– zniszczenie twierdzy Kudak

– starania o przyznanie przywilejów szlacheckich dla starszyzny kozackiej

– zakończone porażką Kozaków powstanie Ostrianicy i Huni

2. Przyczyny wybuchu powstania

a. zaostrzenie się konfliktów społecznych o podłożu:

– narodowościowym

– wyznaniowym

– społecznym

b. Kozaczyna wobec planów Władysława IV wojny z Turcją

– perspektywa na zaciąg ponad 40 tys. Kozaków

– fala niezadowolenia w związku z zaniechaniem przygotowań do wojny

c. zemsta Bohdana Chmielnickiego za osobiste krzywdy

3. Wybuch powstania – 1648 r.

a. sojusz kozacko-tatarski – wsparcie armii tatarskiej pod dowództwem Tuhaj-beja

b. pierwsze sukcesy armii kozacko-tatarskiej

– klęska wojsk koronnych  pod Żółtymi Wodami

– klęska wojsk koronnych pod Korsuniem (niewola hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego i hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego)

c. wybuch powstania ludowego na Ukrainie

d. śmierć króla Władysława IV

4. Dwie koncepcje rozwiązania problemu kozackiego

a. ugodowa – Adam Kisiel, Jerzy Ossoliński

b. prowojenna – Jeremi Wiśniowiecki

5. Klęska wojsk koronnych pod Piławcami – 1648 r.

6. Elekcja Jana Kazimierza Wazę na króla Polski (1648 r.)

7. Walki w latach 1649-1653

a. obrona Zbaraża – dowództwo Jeremiego Wiśniowieckiego (1649 r.)

b. odsiecz dla  Zbaraża

–  wyprawa pod osobistym dowództwem Jana II Kazimierza

–  kontakt bojowy z armią kozacko-tatarską pod Zborowem

c. ugoda zborowska – 1649 r.

– przywrócenie kozackich przywilejów

– zwiększenie rejestru kozackiego do 40 tys.

– uznanie tytułu hetmana wojsk zaporoskich Bohdana Chmielnickiego

– zagwarantowanie urzędów na Ukrainie dla szlachty prawosławnej

– dopuszczenie biskupów prawosławnych do senatu

– obietnica likwidacji Kościoła unickiego

d. wznowienie walk w 1651 r.

– rozgromienie armii kozackiej w bitwie pod Beresteczkiem  – 1651 r.

e. ugoda w Białej Cerkwii

– zmniejszenie rejestru do 20 tys.

– ograniczenie autonomii kozackiej do województwa kijowskiego

f. próba opanowania przez Chmielnickiego Mołdawii

–  klęska wojsk polskich w bitwie pod Batohem  – 1652 r.

– oblężenie wojsk królewskich przez Kozaków w Żwańcu – 1653 r.

III. Włączenie się do konfliktu na Ukrainie Rosji

1. Zawarcie ukraińsko-moskiewskiej ugody w Perejasławiu – 1654 r.

– włączenie Ukrainy do Rosji

– zachowanie przez starszyznę kozacką przywilejów oraz wojska i administracji ukraińskiej

2. wybuch wojny polsko-moskiewskiej

a. wkroczenie wojsk rosyjskich na Ukrainę – zerwanie pokoju polanowskiego

b. wkroczenie wojsk rosyjskich na Litwę – klęska wojsk litewskich pod Szepielewiczami – 1654 r.

c. zdobycie przez wojska rosyjskie Smoleńska, Połocka, Witebska i Mohylewa, następnie Wilna i Mińska

d. zwycięstwo wojsk polsko-tatarskich nad armią moskiewską pod Ochmatowem na Ukrainie

e. powstrzymanie ofensywy rosyjskiej przez cara ze względu na najazd szwedzki na Polskę w 1655 r.

3. Podpisanie przez Bohdana Chmielnickiego traktatu w Radnot – 1656 r.

4. Sytuacja na Ukrainie po śmierci Bohdana Chmielnickiego – 1657 r.

a. objęcie władzy przez zwolennika  negocjacji z Rzecząpospolitą Iwana Wyhowskiego

b. unia w Hadziaczu – 1658 r.

– plan utworzenia Rzeczpospolitej Trojga Narodów

– oddzielne urzędy, skarb, wojsko i trybunał sądowy dla księstwa ruskiego (województwa: kijowskie, bracławskie i czernihowskie)

– uprzywilejowanie prawosławia w księstwie ruskim

5. Wznowienie wojny z Moskwą

a. obalenie Iwana Wyhowskiego i zastąpienie go Jurijem Chmielnickim

b. zwycięstwa wojsk polsko-litewskich

– bitwa pod Połonką – 1660 r.

– bitwa pod Cudnowem – 1660 r.

c. rozejm w Andruszowie – 1667 r.

– Rosja otrzymała ziemię smoleńską, siewierską i czernihowską

– podział Ukrainy między Rosję a Rzeczpospolitą wzdłuż Dniepru