8. 07. Monarchia polska w XIV i XV wieku

I. Władza centralna

1. Skutki zaniku ustroju prawa książęcego

a. dotychczasowi urzędnicy książęcy przekształcili się w urzędy ziemskie – reprezentację lokalnych społeczności

b. wykształcenie się idei Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae)

–  podkreślenie jedności terytorialnej wszystkich historycznych prowincji polskich

– państwo dobrem wspólnym, a nie własnością panującej dynastii

2. Polska monarchią elekcyjną (od czasów Władysława Jagiełły) – elekcja w ramach dynastii jagiellońskiej

3. Zakres władzy królewskiej

a. mianował urzędników

b. rola najwyższego sędziego

c. rola naczelnego wodza

d. kierował polityką zagraniczną

e. dysponował dobrami królewskimi

II. Administracja lokalna

1. Samorząd szlachecki

a. urzędy ziemskie

– wojewodowie (ustalania tzw. taks wojewodzińskich)

– podkomorzowie (przewodniczenie sądom podkomorskim)

b. system sądownictwa

– sądy grodzkie – rozpatrywały sprawy zagrożone karą śmierci

– sądy podkomorskie – rozstrzygały spory graniczne właścicieli ziemskich

– sądy ziemskie – rozpatrywały pozostałe sprawy pomiędzy szlachtą 

sądy ziemskie – rozstrzygały większość sporów między szlachcicami

2. Urząd starosty

a. wybierani przez króla

b. rola namiestników królewskich na powierzonych im terenach

c. odpowiadali za bezpieczeństwo

d. zwoływali pospolite ruszenie i dowodzili nim

e. przewodniczenie sądom grodzkim 

f. administracja majątkami domeny królewskiej

III. Rozwój przywilejów szlacheckich

1. Przywileje nadane prze Ludwika Węgierskiego

a. przywilej w Budzie – 1355 r.

– zobowiązanie do nie nakładania podatków bez zgody szlachty

– rezygnacja z prawa stacji

– wynagradzania rycerstwu ewentualnych strat podczas zagranicznych wypraw wojennych

b. przywilej koszycki – 1374 r.

– zwolnienie z poradlnego z wyjątkiem 2 groszy z łana chłopskiego

– zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków

– wprowadzi odszkodowanie za udział szlachty w wyprawach poza granicami kraju

– zagwarantowanie urzędu starosty Polakom, a innych urzędów szlachcie z danej ziemi

2. Przywileje nadane przez Władysława II Jagiełłę

a. przywilej czerwiński – 1422 r.

– zakaz konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich bez wyroku sądowego

– król rady królewskiej nie mógł bić monety bez uzyskania zgody

– zakaz łączenia urzędu starosty i urzędnika ziemskiego

b. statut warcki – 1423 r.

– ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi

– szlachta mogła usuwać buntowniczego sołtysa przez przymusowy wykup sołectw

– kontrola urzędników ziemskich nad miarami, wagami i cenami w miastach – tzw. taksy wojewodzińskie

c. przywileje jedlneńsko-krakowskie –1430 i 1433 r.

– zapewnienie szlachcie nietykalności osobistej i majątkowej bez wyroku sądu królewskiego (neminem captivabimus nisi iure victum)

– zastrzeżenie godności kościelnych dla szlachty

– rozszerzał prawa polskie na ziemie ruskie

3. Przywileje nadane przez Kazimierza IV Jagiellończyka

a. przywilej wileński – 1447

– zagwarantowanie niezależności i równouprawnienia Polski i Litwy

– zrównanie szlachty litewskiej w prawach ze szlachtą polską

b. przywileje nieszawsko-cerekwickie – 1454 r.

– król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia i nakładać podatków bez zgody sejmików ziemskich

– zakaz łączenia urzędów starosty i wojewody

– zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów

4. Przywileje nadane przez Jana I Olbrachta

a. sejm walny w Piotrkowie 1493 r.

– zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie

– ustanowienie dwuizbowego sejmu

b. przywilej piotrkowski 1496 r.

– tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w ciągu roku

– zwolnienie z ceł towarów szlacheckich wożonych na własny użytek

– wolność żeglugi rzecznej

5. Ustawodawstwo Aleksandra Jagiellończyka

a. przywilej mielnicki – 1501 r.

– przekazywał władzę w ręce senatorów – niewykonanie poleceń senatu przez króla zwalniało ich wierności władcy

– król przewodniczącym senatu

b. sejm radomski – 1505 r.

– anulowanie przywileju mielnickiego,

– konstytucja nihil novi

– gwarancja wolnego wyboru urzędników sądowych,

– zakaz pociągania spraw świeckich pod trybunały duchowne.

IV. Kształtowanie się reprezentacji stanowej

1. Przekształcenie się starych urzędów centralnych w urzędy ziemskie

2. Działalność wieców

3. sejmy

a. sejmy walne – zgromadzenia powszechne – 1493 r.

b. sejmy prowincjonalne (odrębne dla Małopolski i Wielkopolski)

4. Sejmiki ziemskie

Opracowanie tematu: Jagiellonowie wobec nowych perspektyw i zagrożeń

Galeria ilustracji: Jagiellonowie wobec nowych perspektyw i zagrożeń